Yaşayan nevruz gelenekleri

Kültür Bakanlığı Halk Kültürlerini Araştırma ve Geliştirme Genel Müdürlüğü’nce yapılan derlemelere göre, Farsça “yenigün” anlamına gelen Nevruz, Orta Asya’da yaşayan Türkler, Anadolu Türkleri ve İranlılar’ın yılbaşı olarak kutladıkları bir gün...
Güneş 21 Mart’a kadar güney yarımküreye daha çok ısı ve ışık verirken, bu denge 21 Mart’ta eşitlenip, daha sonra kuzey yarımküre lehine bozuluyor. Bu nedenle kuzey yarımkürede yaşayan bazı halklar, 21 Mart’ı bütün varlıklar için uyanış ve yaradılış günü olarak kabul edip kutluyor. Türk toplulukları da Nevruz’u Ergenekon ve Bozkurt efsaneleriyle bağlantılı olarak değerlendiriyor.


Anadolu’da Selçuklular döneminde başlayan Nevruz kutlamaları, günümüze kadar canlı geleneklerle sürdürülmüş.
Mersin-Silifke bölgesindeki Toras Türkmenleri’nde “Mart İpliği” adıyla bilinen Nevruz’da ağaçlara bez bağlanıp, yaylalara çıkılıyor. O yıl 20 kuzu veya oğlağı olan sürü sahibi bir kurban kesip konuklara ikram ediyor. Tahtacı Türkmenlerinde ise Nevruz “Sultan Nevruz” adıyla anılıyor. “Mart dokuzundan sonra dağlar misafir alır” inancıyla yaylalara çıkılıyor, mezarlıklar ziyaret ediliyor.
Gaziantep ve çevresinde Nevruz’a “Sultan Navruz” adı veriliyor. Halk arasındaki inanca göre, Sultan Navruz, güzel bir kızdır ve 21 Mart’ı 22 Mart’a bağlayan gece batıdan doğuya doğru göç eder, bir başka inanca göre ise kuş kılığında uçan bir derviştir. Nevruz gecesi Sultan Navruz’un geçtiği saatte uyanık olanların bütün dileklerinin gerçekleştiğine inanılır.
Malatya’nın Arguvan ilçesinin bazı köylerinde halk Nevruz’u “Kış bitti bayramı” olarak kutluyor.
Kars civarında bir evde toplanan genç kız ve erkekler, küçük bir çocuğu su almaya gönderirler. Çocuk hiç konuşmadan ve arkasına bakmadan bir kova su getirir. Kovanın içerisine orada bulunanlarca renkli iplikler ve iğneler atılır. Birbiriyle birleşen iplik ve iğnelerin sahiplerinin birbiriyle evleneceğine inanılır.
Tunceli çevresinde Nevruz günü erkekler alınlarına kara sürerek su kaynaklarına giderler. Bu karaları kaynak suyuyla yıkayanların dileklerinin kabul olacağına inanılır.
Edirne’de Sultan Nevruz adı verilen eğlencelerde, eski hasırlar yakılıp “Mart içeri, pire dışarı” diyerek üzerinden atlanır.
Kırklareli’nde ise Nevruz, Mart 9’u olarak kutlanır, halk üzeri boyanmış yumurta, börek, lokma gibi yiyeceklerle kırlara giderek eğlenir.
Giresun’da ise Nevruzda sabah erkenden kalkılarak çevredeki akarsulardan getirilen sular hayvanların üzerine serpiliyor.

GÜL DİBİNE DİLEK MEKTUBU
Gül fidesi dibine dilek mektubu gömülmesi de Anadolu’da Nevruzla ilgili çok yaygın bir başka inanış olarak sürüyor. Dilek mektubuna daha çok ev, otomobil, gelin kız, kamyon, minibüs, para, altın resmi çiziliyor. Mektuba tanrıdan sağlıklı bir ömür vermesi veya hasta kişinin iyi olması dileği de yazılarak gizlice gece bir gül fidesinin köküne gömülüyor. Kalbi temiz olanların dilek mektubuna resmini çizdikleri veya yazıya döktükleri isteklerinin yerine getirileceğine inanılıyor. Nevruz gecesi gül fidesinin dibine, kazanmak istediği üniversitenin adını yazıp gömen lise öğrencileri bile oluyor.

TÜRK DÜNYASI’NDA NEVRUZ
Türk Dünyası’nın ortak bayramı olan Nevruz, Türklerin yaşadığı geniş coğrafyada her yıl büyük coşkuyla kutlanıyor. Nevruz, en renkli Azerbaycan’da kutlanırken, kutlamaların ortak ve farklı yönleri de dikkat çekiyor. Kültür Bakanlığı Internet Sitesi’nden yapılan derlemeye göre, “yeni gün” anlamını taşıyan Nevruz Bayramı, Türk Dünyası’nda çok eski tarihlerden beri kutlanmakta ve Nevruz-i Sultani, Sultan Nevruz, Sultan Navrız ve Mart Dokuzu gibi adlarla anılmakta... Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan’da Nevruz Bayramı nedeniyle 21 Mart resmi tatil olurken, bayram nedeniyle değişik eğlenceler düzenleniyor. Türk dünyasında en renkli Nevruz kutlamaları ise Azerbaycan’da yapılıyor.

KAZAKİSTAN
Nevruz törenlerinde mevlüt okutan Kazaklar’da, evler temizlenip, temiz elbiseler giyiliyor. Nevruz törenleri sırasında ev duvarlarına veya çeşitli eşyalar üzerine kil kaplar atarak parçalayan Kazaklar, eski yılın kötülüklerinden ve hastalıklarından sıyrılmak, yeni yıla sağlıklı girebilmek için de ateş üzerinden atlıyorlar. “Nevruz-Köcü” adını verdikleri yemek ile Nevruz çorbası veya “lapa” adı verilen yemekler yapan Kazaklar, bu yemekleri komşularına dağıtıyorlar.

KIRGIZİSTAN
Yeni yılın ilk gününe Nooruz adını veren Kırgızlar, “Nooruz köcü” adını verdikleri ve darı yarması veya bulgur konularak yapılan bir çeşit tirit olan özel bir yemek yiyorlar. “Auz köcö” denilen kavut da günün özel yemekleri arasında yer alıyor. Kırgızistan’da yılbaşı 21 Mart’ta kutlanıyor ve Nevruz Festivali düzenleniyor.

ÖZBEKİSTAN
Özbekistan’ın Semerkand, Buhara, Andican taraflarında Nevruz törenleri bir hafta devam ediyor. Halk, Nevruz eğlencelerine “Seyil Eğlenceleri” adını veriyor. Nevruz’un birinci gününde vatandaşlar birbirlerinin bayramını kutluyor. Ziyaretlerde ise “aş” adlı bir pilav ikram ediliyor. Nevruz kutlamalarında ayrıca köpkari, güreş, at yarışları ve horoz döğüşleri gibi çeşitli spor gösterileri düzenleniyor. Özbekistan’da, Nevruz kutlamalarından esinlenmiş tiyatro eserleri de sahneleniyor.

TÜRKMENİSTAN
Yılın ilk gününe Novruz adını veren Türkmenler de bayramdan 5-6 gün öncesinden ev temizliği yapıyor. Nevruz için “Türkmen çöreği”, “Türkmen petiri”, “külce”, “yağlı börek”, “şekşeke”, “koko bovursak” gibi yemekler hazırlayan Türkmenler, ne kadar çok yemek hazırlanırsa, yeni yılın o kadar iyi geçeceğine inanıyorlar. “Semini” adlı yiyecek ise Türkmenler için Nevruz’un özel yemeği. Birkaç ailenin birleşip, büyük bir kazanda, buğday özüne, un, su ve şeker ekleyerek yaptıkları bu yemek, bir gün önceden pişirilmeye başlanıyor ve 21 Mart sabahı hazır oluyor.

AZERBAYCAN
Azerbaycan’da 21-23 Mart tarihleri arasında üç gün süren Nevruz büyük törenlerle kutlanıyor. Nevruz kutlamalarında 21 Mart’tan sonraki en önemli gün “ahir çerşenbe/son çarşamba” Azeriler için, “üskü” denilen bayram ayı içindeki dört haftanın çarşamba günleri önemli. Son çarşambadan önceki salı günü “Kabir-üstü” denilen mezarlık ziyareti yapılarak helva, pilav ve diğer yiyecekler fakirlere dağıtılıyor. Azerbaycan’da son çarşamba gecesi ev ve eşyalar temizleniyor. En az yedi yemişten oluşan “yeddi-levin” gecesi yapılıyor. “Gapı pusma” geleneği ile gençler niyetlerini tutarak komşu kapılarını dinliyor ve ilk duyulan söz, yeni yılın lehine veya aleyhine yorumlanmasına neden oluyor. “Ahir çerşenbe”nin diğer bir geleneği ise “suya yüzük atma” oyunu. Ertesi gün ise güneş doğmadan su kaynaklarına gidilerek, el-yüz yıkanılan Azerbaycan’da, kızlar da kısmetlerinin açılması için iki ellerinin başparmaklarına ip bağlayarak su üzerinden atlıyorlar. Daha sonra parmaklarındaki ipi keserek suya atıyorlar.

NEVRUZ RİVAYETLERİ
Nevruz kutlamalarının Meksika kızılderililerinden Çin’e kadar tüm kuzey yarımkürede, çok değişik rivayetler konu alınarak kutlandığı bildirildi. Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü öğretim üyesi Yrd. Doç. Dr. Mehmet Yılmaz tarafından yapılan araştırmaya göre, Osmanlılarda “Nevruz-ı Sultan”, “Sultan Nevruz” veya Orta Asya Türklerinde “Sultan Navrız” adlarıyla kutlanan bu bayrama Anadolu’da çok yaygın olarak “Mart Dokuzu” veya “Ergenekon Bayramı” deniliyor. Nevruz, günümüzde de bütün Türk topluluklarında küçük lehçe farklılıklarıyla yaşatılıyor.
Baharı simgeleyen bugün, Türkiye ve Azerbaycan’da “Nevruz”, Kırım’da “Navrez”, Kırgızlarda “Noroz”, Çuvaşlarda “Nartukan”, Gagavuzlarda “Baba Marta”, Kazaklarda “Ulusun Ulu Günü”, Başkurtlarda da “Bayram” adlarıyla anılıyor. Orta Asya ve Anadolu Türklüğünde olduğu gibi, Balkan Türkleri arasında da geçmişten günümüze Nevruz geleneği canlılığını koruyor. Batı Trakya Türklerinde Nevruz geleneği, “Mevris” adıyla biliniyor. Makedonya ve Kosova Türkleri arasında da Nevruz geleneği oldukça yaygın. Bu yörede “Sultan Navrız” olarak bilinen yenigün, Kıbrıs Türklerinde, özellikle Orta Anadolu’da olduğu gibi, “Mart Dokuzu” olarak ifade ediliyor.
Mehmet Yılmaz’ın araştırması, Nevruz’un sadece Türkler ve İranlılar ile sınırlı kalmadan tüm kuzey yarım kürede kutlandığını gösteriyor. Meksikalı kızılderililerden Çin’e kadar geniş bir coğrafyada kutlanan Nevruz ile ilgili ilginç rivayetler bulunuyor. Kainatın yaratılışı veya bir toplumun yeniden varoluşu ve kurtuluşunu ortak tema olarak alan bu rivayetlerden bazıları şunlar:
Ulu Tanrı dünyayı gece ile gündüzün eşit olduğu bugün yaratmıştır.
İnsanlığın ilk atası kabul edilen Hz.Adem’in çamuru bugün yoğrulmuştur.
Hz. Nuh, tufandan sonra Ağrı Dağı’na konan gemisinden bugün inmiş ve bugün yere ayak basmıştır.
Kardeşleri tarafından bir kuyuya atılan Hz. Yusuf, bir bezirgan tarafından bugün kurtarılmıştır.
Asasıyla Kızıldeniz’i yaran Hz. Musa, taraftarlarını bugün kurtarmıştır.
Balıklar tarafından kurtarılan Hz. Yunus, bugün karaya çıkmıştır.
Bektaşilere göre, bugün doğan Hz. Ali, yine böyle bir günde Hz. Fatma ile evlenmiştir.