SITMA
Sıtma, anofel ya da sıtma sivrisineği olarak bilinen Anopheles cinsi sivrisi*neklerinin taşıdığı bulaşıcı bir hastalıktır. Hastalıkta yinelenen nöbetler görülür. Düzenli aralıklarla başlayan ve genellik*le titreme-ateş-terleme evrelerinden ge*çen nöbetler hastalığın tipik özelliğidir. Sıtma ulusal ve uluslararası sağlık örgüt*leri için hâlâ önemli bir sorundur.
NEDENLERİ
Sıtmanın etkeni protozoonlar olarak bili*nen tekhücreliler grubundan Plasmodi*um cinsi asalaklardır. Asalağın üreme çevrimi iki ayrı konakta tamamlanır, in*san ya da başka bir omurgalı konakta eşeysiz olarak çoğalan sıtma etkeni, da*ha sonra Anopheles cinsi sivrisineklerin içinde eşeyli olarak üreyip omurgalı bir konakta yeniden hastalık yaratabilecek duruma gelir.
İnsanda hastalığa yol” açan dört Plas-modium türü vardır: Bunlardan Pîasmo-dıum vivax, nöbetleri genellikle 48 saatte bir gelen tersiyana sıtmasının; Plasmodi*um malariae, nöbetleri 72 saatte bir ge*len kuartana sıtmasının; Plasmodium falciparum, nöbetleri 36-48 saatte bir ge*len, beyin sıtması ve karasu humması denen ölümcül biçimleriyle çok ağır bir gelişme gösterebilen, kötü huylu tersiya*na sıtması ya da öbür adıyla falciparum sıtmasının; Plasmodium ovale ise nöbet*leri 48-50 satte bir gelen iyi huylu tersi*yana sıtmasının etkenidir.
Sivrisinek sokmasıyla vücuda giren asalak, karaciğere yerleşerek çoğalmaya başlar. Bu asalaklar daha sonra dolaşıma katılıp alyuvarlara girer ve çoğalmayı sürdürür. Alyuvar asalakla dolduğunda parçalanır. Kana yayılan asalaklar başka alyuvarlara girer. İnsan vücudunda ger*çekleşen bu çoğalma süreci asalağın eşeysiz üreme evresini oluşturur.
Birkaç kuşak sonra bazı asalaklar eşey hücresi (gamet) üretecek biçimde değişikliğe uğrar. Bölünerek çoğalama-yan ve alyuvarlar içinde uzun süre varlı*ğını sürdürebilen bu hücrelere gametosit denir. Sivrisinek kan emerken bu hasta*lık etkenini içeren alyuvarları da sindi*rim sistemine alır. Sivrisineğin midesin*de etkinleşen erkek ve dişi gametositler arasında döllenme sonucu zigot oluşur. Bu eşeysel üreme evresinde zigot ooki-nete dönüşür. Anofelin mide duvarını geçen ookiııetler epitel ve kas katmanla*rı arasında kapsülle sarılarak ookist adıyla tanınan birer kist biçimini ahr. Bu kistlerden daha sonra sporozoit denen binlerce asalak çıkar. Sporozoiüer sivri*sineğin tükürük bezlerine ulaşır ve ısırık yoluyla yeni bir kişiye aktarılır. Böylece asalağın eşeysiz üreme evresi başlar.
Alyuvarlarda gerçekleşen eşeysiz üreme evresinin süresi Plasmodium türüne göre değişir. Ateş nöbetleri bu üre*me çevrimiyle ilgilidir. Asalakların kana
dağılmasıyla sıtma nöbeti görülür.
ENFEKSİYON KAYNAKLARI
Kanında asalağın gametosit biçimini ta*şıyan hastalar sıtmanın enfeksiyon kay*nağım,oluşturur. İnsanlarda akut, kronik ya da belirti vermeden gizli biçimlerde görülebilen enfeksiyon, anofeller aracılı*ğıyla bulaşır.
YAYILIMI
Sıtma daha çok tropik ve ılıman bölge*lerde yaygındır. Günümüzde başarılı bir mücadele sonucu birçok ülke sıtmadan arınmıştır. Ama Orta ve Güney Ameri*ka’da, Afrika ülkelerinde, Akdeniz ülke*leri ve Ortadoğu’da, Afganistan, Pakis*tan ve Hindistan’da, Japonya dışındaki Uzakdoğu ülkelerinde sıtmaya yaygın biçimde rastlanmaktadır. Türkiye’de son yıllarda, hemen yalnız P. vivax türünün etken olduğu tersiyana sıtması görülmek*tedir. Bu, aynı zamanda bütün dünyada en çok görülen sıtma türüdür. Falcipa*rum sıtması genellikle tropik bölgelerle sınırlıdır ve en tehlikeli sıtma türünü oluşturur. Yakmdoğuda ve Balkanlar’da,bu arada Türkiye’de de görülmüştür. Ku*artana sıtması ılıman ve astropik bölge*lerde yaygındır. Ender rastlanan iyi huy*lu tersiyana sıtması ise Afrika’nın doğu*sunda ve Güney Amerika’da dar bir yayı-hm gösterir.
BELİRTİLERİ
Sıtma sivrisineğinin sokması ve ilk belir*tilerin ortaya çıkması arasında geçen ku*luçka süresi, kuartana sıtması dışında 10-14 gün dolayındadır. Kuartana sıtmasın*da ise 18 günden başlayarak çok daha uzun bir süreye yayılabilir. Sıtmanın en tipik belirtisi yol açtığı nöbetler sırasında üşüme ve ateş basma duyumunun birbiri*ni izlemesidir. Bu nöbetler ilk birkaç günden sonra, asalakların alyuvarlardan kana yayılmasıyla eşzamanlı olarak ger*çekleştiğinden düzerdi aralıklarla ortaya çıkar. Nöbetler sırasında bir-iki saat sü*ren üşüme ve titreme evresinin ardından ateş hızla 40°C-41°C’ye kadar yükselir; 3-4 saat sonra yaygın terlemeyle birlikte hızla düşer. Tersiyana sıtmasında nöbet*ler günaşırı gelir. Ama yeni asalak ku*şaklarının dönüşümlü olarak 24 saat arayla kana yayılması durumunda her gün ateş nöbeti görülür (çift tersiyana). Kuartana sıtmasında nöbetler iki gün arayla gelir. Kanda iki asalak kuşağının bulunduğu durumlarda iki gün süren ateş nöbetini ateşsiz bir gün izler (çift kuarta*na). Üreme evresini ayrı zamanlarda ta*mamlayan üç kuşağın bulunduğu durum*larda ise her gün nöbet görülür. Tedavi edilmezse kısa sürede ölüme yol açan falciparum sıtmasında ise nöbet süreleri ve araları daha düzensizdir. Hastanın ge*nel durumu hızla bozulur.
Aralarında yinelemeyen ve kompli-kasyonlara yol açmayan falciparum sıt*masının da bulunduğu bütün sıtma olgu*ları tedavi edilmeseler bile, asalağın türü*ne bağh olarak değişen bir süreden sonra geriler. Bunun başta gelen nedeni enfek*siyona karşı bağışıklığın gelişmesidir.
Sıtma bölgelerinde yaşayan kişilerde yeni enfeksiyonlar görülebilir. Bu kişi*lerde kansızlık, dalak ve karaciğer büyü*mesi, aşırı kilo kaybı ortaya çıkar (sıtma kaşeksisi). Belirli coğrafi bölgelerde sıt*ma enfeksiyonunun sürmesi yalnızca sivrisineklerin varlığıyla açıklanamaz. Hastalığın doğal kaynağı olan insanların bir bölgede yaygın biçimde bulunması, sıtmanın yerleşik hastalık biçiminde or*taya çıkmasında en az anofeller kadar belirleyicidir. *
HASTALIĞIN ÖZEL KLİNİK BİÇİMLERİ
Hastalık asalak türüne ve bulaşma, biçi*mine göre değişen klinik belirtiler verir.
Zehirli sıtma. Çok ağır seyreden ve ikincil hastalıklara yol açan sıtma tipleri için kullanılan ortak bir addır. Ama bu tür ağır sonuçlan doğuran sıt*ma etkeni hemen her zaman Plasmodi*um falciparum ‘dur. Nöbetler birbirine eklenerek süreklilik kazanır. Alkolizm, beslenme eksikliği, aşın yorgunluk, güneş çarpması gibi etkenler hastalığın zehirli sıtmaya dönüşmesini kolaylaştı*rır. Bu durum beyin sıtması, tifomsu sıtma ve karasu humması gibi, belirti*lere göre adlandırılan, çeşitli tiplere ay*rılır. Beyin sıtması sürekli baş ağrısıyla kendini belli eder. Tedavi edilmezse bilinç kaybı, kasılma nöbetleri gibi merkez sinir sistemi hastalıklarını dü*şündüren çeşitli belirtiler ortaya çıkar. Çok geçmeden ölümle sonuçlanan de*rin koma durumu görülür. Tifomsu sıt*mada tifoyu taklit eden belirtilere rast*lanır. Karasu hummasında böbrek yet*mezliği sonucu Önce kırmızı olan idrar, daha sonra siyaha döner. İdrann bütü*nüyle kesilmesi hastalığın kötüleştiğini gösteren bir belirtidir.
Sıtma, anofel ya da sıtma sivrisineği olarak bilinen Anopheles cinsi sivrisi*neklerinin taşıdığı bulaşıcı bir hastalıktır. Hastalıkta yinelenen nöbetler görülür. Düzenli aralıklarla başlayan ve genellik*le titreme-ateş-terleme evrelerinden ge*çen nöbetler hastalığın tipik özelliğidir. Sıtma ulusal ve uluslararası sağlık örgüt*leri için hâlâ önemli bir sorundur.
NEDENLERİ
Sıtmanın etkeni protozoonlar olarak bili*nen tekhücreliler grubundan Plasmodi*um cinsi asalaklardır. Asalağın üreme çevrimi iki ayrı konakta tamamlanır, in*san ya da başka bir omurgalı konakta eşeysiz olarak çoğalan sıtma etkeni, da*ha sonra Anopheles cinsi sivrisineklerin içinde eşeyli olarak üreyip omurgalı bir konakta yeniden hastalık yaratabilecek duruma gelir.
İnsanda hastalığa yol” açan dört Plas-modium türü vardır: Bunlardan Pîasmo-dıum vivax, nöbetleri genellikle 48 saatte bir gelen tersiyana sıtmasının; Plasmodi*um malariae, nöbetleri 72 saatte bir ge*len kuartana sıtmasının; Plasmodium falciparum, nöbetleri 36-48 saatte bir ge*len, beyin sıtması ve karasu humması denen ölümcül biçimleriyle çok ağır bir gelişme gösterebilen, kötü huylu tersiya*na sıtması ya da öbür adıyla falciparum sıtmasının; Plasmodium ovale ise nöbet*leri 48-50 satte bir gelen iyi huylu tersi*yana sıtmasının etkenidir.
Sivrisinek sokmasıyla vücuda giren asalak, karaciğere yerleşerek çoğalmaya başlar. Bu asalaklar daha sonra dolaşıma katılıp alyuvarlara girer ve çoğalmayı sürdürür. Alyuvar asalakla dolduğunda parçalanır. Kana yayılan asalaklar başka alyuvarlara girer. İnsan vücudunda ger*çekleşen bu çoğalma süreci asalağın eşeysiz üreme evresini oluşturur.
Birkaç kuşak sonra bazı asalaklar eşey hücresi (gamet) üretecek biçimde değişikliğe uğrar. Bölünerek çoğalama-yan ve alyuvarlar içinde uzun süre varlı*ğını sürdürebilen bu hücrelere gametosit denir. Sivrisinek kan emerken bu hasta*lık etkenini içeren alyuvarları da sindi*rim sistemine alır. Sivrisineğin midesin*de etkinleşen erkek ve dişi gametositler arasında döllenme sonucu zigot oluşur. Bu eşeysel üreme evresinde zigot ooki-nete dönüşür. Anofelin mide duvarını geçen ookiııetler epitel ve kas katmanla*rı arasında kapsülle sarılarak ookist adıyla tanınan birer kist biçimini ahr. Bu kistlerden daha sonra sporozoit denen binlerce asalak çıkar. Sporozoiüer sivri*sineğin tükürük bezlerine ulaşır ve ısırık yoluyla yeni bir kişiye aktarılır. Böylece asalağın eşeysiz üreme evresi başlar.
Alyuvarlarda gerçekleşen eşeysiz üreme evresinin süresi Plasmodium türüne göre değişir. Ateş nöbetleri bu üre*me çevrimiyle ilgilidir. Asalakların kana
dağılmasıyla sıtma nöbeti görülür.
ENFEKSİYON KAYNAKLARI
Kanında asalağın gametosit biçimini ta*şıyan hastalar sıtmanın enfeksiyon kay*nağım,oluşturur. İnsanlarda akut, kronik ya da belirti vermeden gizli biçimlerde görülebilen enfeksiyon, anofeller aracılı*ğıyla bulaşır.
YAYILIMI
Sıtma daha çok tropik ve ılıman bölge*lerde yaygındır. Günümüzde başarılı bir mücadele sonucu birçok ülke sıtmadan arınmıştır. Ama Orta ve Güney Ameri*ka’da, Afrika ülkelerinde, Akdeniz ülke*leri ve Ortadoğu’da, Afganistan, Pakis*tan ve Hindistan’da, Japonya dışındaki Uzakdoğu ülkelerinde sıtmaya yaygın biçimde rastlanmaktadır. Türkiye’de son yıllarda, hemen yalnız P. vivax türünün etken olduğu tersiyana sıtması görülmek*tedir. Bu, aynı zamanda bütün dünyada en çok görülen sıtma türüdür. Falcipa*rum sıtması genellikle tropik bölgelerle sınırlıdır ve en tehlikeli sıtma türünü oluşturur. Yakmdoğuda ve Balkanlar’da,bu arada Türkiye’de de görülmüştür. Ku*artana sıtması ılıman ve astropik bölge*lerde yaygındır. Ender rastlanan iyi huy*lu tersiyana sıtması ise Afrika’nın doğu*sunda ve Güney Amerika’da dar bir yayı-hm gösterir.
BELİRTİLERİ
Sıtma sivrisineğinin sokması ve ilk belir*tilerin ortaya çıkması arasında geçen ku*luçka süresi, kuartana sıtması dışında 10-14 gün dolayındadır. Kuartana sıtmasın*da ise 18 günden başlayarak çok daha uzun bir süreye yayılabilir. Sıtmanın en tipik belirtisi yol açtığı nöbetler sırasında üşüme ve ateş basma duyumunun birbiri*ni izlemesidir. Bu nöbetler ilk birkaç günden sonra, asalakların alyuvarlardan kana yayılmasıyla eşzamanlı olarak ger*çekleştiğinden düzerdi aralıklarla ortaya çıkar. Nöbetler sırasında bir-iki saat sü*ren üşüme ve titreme evresinin ardından ateş hızla 40°C-41°C’ye kadar yükselir; 3-4 saat sonra yaygın terlemeyle birlikte hızla düşer. Tersiyana sıtmasında nöbet*ler günaşırı gelir. Ama yeni asalak ku*şaklarının dönüşümlü olarak 24 saat arayla kana yayılması durumunda her gün ateş nöbeti görülür (çift tersiyana). Kuartana sıtmasında nöbetler iki gün arayla gelir. Kanda iki asalak kuşağının bulunduğu durumlarda iki gün süren ateş nöbetini ateşsiz bir gün izler (çift kuarta*na). Üreme evresini ayrı zamanlarda ta*mamlayan üç kuşağın bulunduğu durum*larda ise her gün nöbet görülür. Tedavi edilmezse kısa sürede ölüme yol açan falciparum sıtmasında ise nöbet süreleri ve araları daha düzensizdir. Hastanın ge*nel durumu hızla bozulur.
Aralarında yinelemeyen ve kompli-kasyonlara yol açmayan falciparum sıt*masının da bulunduğu bütün sıtma olgu*ları tedavi edilmeseler bile, asalağın türü*ne bağh olarak değişen bir süreden sonra geriler. Bunun başta gelen nedeni enfek*siyona karşı bağışıklığın gelişmesidir.
Sıtma bölgelerinde yaşayan kişilerde yeni enfeksiyonlar görülebilir. Bu kişi*lerde kansızlık, dalak ve karaciğer büyü*mesi, aşırı kilo kaybı ortaya çıkar (sıtma kaşeksisi). Belirli coğrafi bölgelerde sıt*ma enfeksiyonunun sürmesi yalnızca sivrisineklerin varlığıyla açıklanamaz. Hastalığın doğal kaynağı olan insanların bir bölgede yaygın biçimde bulunması, sıtmanın yerleşik hastalık biçiminde or*taya çıkmasında en az anofeller kadar belirleyicidir. *
HASTALIĞIN ÖZEL KLİNİK BİÇİMLERİ
Hastalık asalak türüne ve bulaşma, biçi*mine göre değişen klinik belirtiler verir.
Zehirli sıtma. Çok ağır seyreden ve ikincil hastalıklara yol açan sıtma tipleri için kullanılan ortak bir addır. Ama bu tür ağır sonuçlan doğuran sıt*ma etkeni hemen her zaman Plasmodi*um falciparum ‘dur. Nöbetler birbirine eklenerek süreklilik kazanır. Alkolizm, beslenme eksikliği, aşın yorgunluk, güneş çarpması gibi etkenler hastalığın zehirli sıtmaya dönüşmesini kolaylaştı*rır. Bu durum beyin sıtması, tifomsu sıtma ve karasu humması gibi, belirti*lere göre adlandırılan, çeşitli tiplere ay*rılır. Beyin sıtması sürekli baş ağrısıyla kendini belli eder. Tedavi edilmezse bilinç kaybı, kasılma nöbetleri gibi merkez sinir sistemi hastalıklarını dü*şündüren çeşitli belirtiler ortaya çıkar. Çok geçmeden ölümle sonuçlanan de*rin koma durumu görülür. Tifomsu sıt*mada tifoyu taklit eden belirtilere rast*lanır. Karasu hummasında böbrek yet*mezliği sonucu Önce kırmızı olan idrar, daha sonra siyaha döner. İdrann bütü*nüyle kesilmesi hastalığın kötüleştiğini gösteren bir belirtidir.
