Nisbî temsil sistemi
Seçime katılan partilerin, yönetilenlerden aldıkları oy oranında temsilci çıkarmalarına imkan veren bir sistem olduğundan çoğunluk sistemine karşılık adalet ilkesini öne çıkartmaktadır.
Nisbî temsil, ancak liste yöntemiyle uygulanabilir.
Dolayısıyla tek temsilcinin seçileceği dar bölge sistemi uygulanamadığın*dan, birkaç temsilcinin seçileceği geniş bölge sisteminin uygulanması zorunludur.
Geniş seçim çevresinde birkaç temsilci seçileceğinden, adayların partilerin listelerine girmeleri gerekmektedir.
Listelere giren yönetici adaylarının, partilerin aldıkları oylara göre seçimi kazanmaları farklı yöntem*lerle tayin edilmektedir.
Seçim çevresi bölüm sayı yönteminde, bir seçim çevresinde alınan geçerli oylar seçilecek temsilci sayısına bölünerek elde edilen sayının, partilerin aldıkları oy miktarlarında kaç defa olduğuna bakılmakta ve o sayı kadar temsilci çıkarabilmektedirler.
Değişmez teksayı yönteminde ise, ülke düzeyinde seçilecek temsilci sayısına seçme sayısının bölünmesi ile elde edilen sayı, değişmez sayı olmakta ve seçim bölgelerinde alınan oyların bu sayıya bölünmesi ile seçilen temsilciler belirlenmektedir.
Millî bölüm sayısı yönteminde de, ülke çapında kullanılan geçerli oylar,temsilci sayısına bölünerek elde edilmekte olan sayıya, seçim bölgesinde alınan oyların bölünmesiyle seçilen temsilciler tayin edilmektedir.
Yapılan işlemler sonunda arta kalan oyların değerlendirilmesi için tam olarak uygulanan nisbî temsil veya yakışurmalı nisbî temsil sistemleri uygulanır. Yakıştırtnah nisbî temsilin uygulanması durumunda en yüksek artık yöntemi, en yüksek ortalama yöntemi veya d'Hondt yöntemlerinden biri*nin uygulanması tercih edilir.
Nisbî temsil sisteminde adaylar partilerin listelerinden seçime katıldık lan ndan sandalyelerin listeler içinde dağılımı için de farklı yöntemler uygulanmaktadır. Bloke liste yönteminde, partiler tarafından düzenlenen listeler üzerinde seçmenlerin müdahalesi söz konusu olmamaktadır. Karma liste yönteminde ise seçmenler, adayları tercihlerine göre sıralamaktadırlar. Tercihli oy yönteminde de partilerin kendi tercihlerine göre sıraya koyduktan adaylardan bir ikisi hakkında seçmenler tercih yapabilmektedirler.
Seçim sistemlerinin ülkenin parti ve siyasal sistemi üzerinde önemli bir etkisi bulunduğu gözlenmektedir. Tek turlu çoğunluk sistemi iki partili sisteme, çift turlu çoğunluk sistemi ittifaklarla yumuşatılmış çok partililiğe, nisbî temsil sistemi de sert ve bağımsız çok partili sisteme yol açmaktadır. Çoğunluk sisteminde, bir parti her halükarda parlamentoda çoğunluğu ele geçirdiğinden İstikrarlı hükümetlerin kurulması, iktidar partisinin programını uygulaması*nın kolay oylamanın basit, halkla temsilciler arasındaki ilişkilerin sıkı ve yakın olması ve parti etkisinin nisbeten sınırlı olması olumlu yanlan ise de partilerin aldıktan oyla parlamentoda kazandıkları temsilci sayısındaki oransızlık ve yeni partilerin kurulmasını zorlaştırması eleştirilen Özellikler olmaktadır. Buna karşılık nisbî temsil sisteminin küçük partilere temsil imkanı vermesi, adil olması, dürüst ve oylamaya İmkan tanıması olumlu yanlan olarak görülürken, parlamentoda genellikle tek bir partinin çoğunluğu sağlayamaması, hükümetlerin koalisyonlar yoluyla kurulması zorunluluğunun bulunması, partilerin programlarını tam olarak uygulama imkanı bulamamaları ve siyasal istikrarsızlığa yol açması olumsuz Özellikleri olarak dikkat çekmektedir. Tükiye'de 1960 öncesinde çoğunluk sistemi, bu tarihten sonra ise nisbî temsil sistemi uygulanmışür.1980 öncesindeki siyasal istikrarsızlıklarda TBMM'de temsil edilen partilerin hiçbirinin çoğunluğa sahip olmamaları ve hükümetlerin koalisyonlarla kurulmaya çalışılmasının önemli payı olduğuna inanan 12 Eylül kadrosunun kanun koyucuları, TBMM'de küçük partilerin temsilini önlemek, Meclis'te bir partinin çoğunluğu ele geçirmesine imkan vermek için ulusal ve yerel düzeyde % 10 baraj 11 bir nisbî temsil sistemini yürürlüğe koymuşlardır. Barajü nisbi temsil sistemiyle yapılan 1987 seçimlerinde TBMM'de ancak üç parti temsil edilebilmiş ve alınan oylarla Meclis'te sahip olunan sandalye sayısı arasında ciddi oransızlıklar ortaya çıkmıştır. Sistemi kuran siyasal irade, siyasal istikrar uğruna birtakım toplum sal-siyasal gerçekleri gör-memezlikten gelmiştir. İstikrar her şeyin Önüne çıkarılmıştır.
Seçime katılan partilerin, yönetilenlerden aldıkları oy oranında temsilci çıkarmalarına imkan veren bir sistem olduğundan çoğunluk sistemine karşılık adalet ilkesini öne çıkartmaktadır.
Nisbî temsil, ancak liste yöntemiyle uygulanabilir.
Dolayısıyla tek temsilcinin seçileceği dar bölge sistemi uygulanamadığın*dan, birkaç temsilcinin seçileceği geniş bölge sisteminin uygulanması zorunludur.
Geniş seçim çevresinde birkaç temsilci seçileceğinden, adayların partilerin listelerine girmeleri gerekmektedir.
Listelere giren yönetici adaylarının, partilerin aldıkları oylara göre seçimi kazanmaları farklı yöntem*lerle tayin edilmektedir.
Seçim çevresi bölüm sayı yönteminde, bir seçim çevresinde alınan geçerli oylar seçilecek temsilci sayısına bölünerek elde edilen sayının, partilerin aldıkları oy miktarlarında kaç defa olduğuna bakılmakta ve o sayı kadar temsilci çıkarabilmektedirler.
Değişmez teksayı yönteminde ise, ülke düzeyinde seçilecek temsilci sayısına seçme sayısının bölünmesi ile elde edilen sayı, değişmez sayı olmakta ve seçim bölgelerinde alınan oyların bu sayıya bölünmesi ile seçilen temsilciler belirlenmektedir.
Millî bölüm sayısı yönteminde de, ülke çapında kullanılan geçerli oylar,temsilci sayısına bölünerek elde edilmekte olan sayıya, seçim bölgesinde alınan oyların bölünmesiyle seçilen temsilciler tayin edilmektedir.
Yapılan işlemler sonunda arta kalan oyların değerlendirilmesi için tam olarak uygulanan nisbî temsil veya yakışurmalı nisbî temsil sistemleri uygulanır. Yakıştırtnah nisbî temsilin uygulanması durumunda en yüksek artık yöntemi, en yüksek ortalama yöntemi veya d'Hondt yöntemlerinden biri*nin uygulanması tercih edilir.
Nisbî temsil sisteminde adaylar partilerin listelerinden seçime katıldık lan ndan sandalyelerin listeler içinde dağılımı için de farklı yöntemler uygulanmaktadır. Bloke liste yönteminde, partiler tarafından düzenlenen listeler üzerinde seçmenlerin müdahalesi söz konusu olmamaktadır. Karma liste yönteminde ise seçmenler, adayları tercihlerine göre sıralamaktadırlar. Tercihli oy yönteminde de partilerin kendi tercihlerine göre sıraya koyduktan adaylardan bir ikisi hakkında seçmenler tercih yapabilmektedirler.
Seçim sistemlerinin ülkenin parti ve siyasal sistemi üzerinde önemli bir etkisi bulunduğu gözlenmektedir. Tek turlu çoğunluk sistemi iki partili sisteme, çift turlu çoğunluk sistemi ittifaklarla yumuşatılmış çok partililiğe, nisbî temsil sistemi de sert ve bağımsız çok partili sisteme yol açmaktadır. Çoğunluk sisteminde, bir parti her halükarda parlamentoda çoğunluğu ele geçirdiğinden İstikrarlı hükümetlerin kurulması, iktidar partisinin programını uygulaması*nın kolay oylamanın basit, halkla temsilciler arasındaki ilişkilerin sıkı ve yakın olması ve parti etkisinin nisbeten sınırlı olması olumlu yanlan ise de partilerin aldıktan oyla parlamentoda kazandıkları temsilci sayısındaki oransızlık ve yeni partilerin kurulmasını zorlaştırması eleştirilen Özellikler olmaktadır. Buna karşılık nisbî temsil sisteminin küçük partilere temsil imkanı vermesi, adil olması, dürüst ve oylamaya İmkan tanıması olumlu yanlan olarak görülürken, parlamentoda genellikle tek bir partinin çoğunluğu sağlayamaması, hükümetlerin koalisyonlar yoluyla kurulması zorunluluğunun bulunması, partilerin programlarını tam olarak uygulama imkanı bulamamaları ve siyasal istikrarsızlığa yol açması olumsuz Özellikleri olarak dikkat çekmektedir. Tükiye'de 1960 öncesinde çoğunluk sistemi, bu tarihten sonra ise nisbî temsil sistemi uygulanmışür.1980 öncesindeki siyasal istikrarsızlıklarda TBMM'de temsil edilen partilerin hiçbirinin çoğunluğa sahip olmamaları ve hükümetlerin koalisyonlarla kurulmaya çalışılmasının önemli payı olduğuna inanan 12 Eylül kadrosunun kanun koyucuları, TBMM'de küçük partilerin temsilini önlemek, Meclis'te bir partinin çoğunluğu ele geçirmesine imkan vermek için ulusal ve yerel düzeyde % 10 baraj 11 bir nisbî temsil sistemini yürürlüğe koymuşlardır. Barajü nisbi temsil sistemiyle yapılan 1987 seçimlerinde TBMM'de ancak üç parti temsil edilebilmiş ve alınan oylarla Meclis'te sahip olunan sandalye sayısı arasında ciddi oransızlıklar ortaya çıkmıştır. Sistemi kuran siyasal irade, siyasal istikrar uğruna birtakım toplum sal-siyasal gerçekleri gör-memezlikten gelmiştir. İstikrar her şeyin Önüne çıkarılmıştır.
Davut DURSUN
