Kıyas ve Akıl Yürütme
Tanımı: Verilmiş önermelere dayanarak zihnin onlardan zorunlu olarak bir sonuç çıkarması işlemidir.
Örnek:
Tüm insanlar ölümlüdür.
Sokrates insandır.
O halde Sokrates ölümlüdür.
Kıyas çeşitleri
1. Basit kıyaslar
İki öncül ve bir sonuçtan oluşan kıyaslara basit kıyas denir.
A) Kesin kıyaslar
Kıyasın sonucu anlam bakımından bulunur, şeklen bulunmazsa bunlara kesin kıyas denir.
a) Yüklemli kesin kıyaslar: Yüklemli öner-melerden yapılan kıyaslardır.
Kesin kıyaslarda büyük, küçük ve orta terim olmak üzere üç terim bulunur.
Sonucun yüklemi büyük terim, konusu küçük terim, her iki öncülde ortak olan orta terimdir.
Örnek:
Hiçbir yurtsever çıkarcı değildir.
Tüm Atatürkçüler yurtseverdir.
O halde hiçbir Atatürkçü çıkarcı değildir.
Bu kıyasta;
büyük terim: çıkarcı
küçük terim: Atatürkçü
orta terim: yurtseverdir.
Yüklemli kesin kıyasın kuralları
1) Her kıyasta, büyük, küçük ve orta terim bulunur.
2) Orta terim sonuçta bulunmaz.
3) Orta terim öncüllerden en az birinde tüm kaplamıyla alınmalıdır.
4) Sonuç daima öncüllerin zayıf olanına bağlıdır. Yani öncüllerden biri tikelse sonuç da tikeldir. Öncüllerden biri olumsuz ise sonuç da olumsuzdur.
5) İki olumsuz öncülden sonuç çıkmaz.
6) İki tikel öncülden sonuç çıkmaz.
7) Öncüller olumlu ise sonuç olumsuz olamaz.
b) Koşullu kesin kıyaslar: Öncülleri yalnız şartlı veya biri şartlı diğeri yüklemli önermelerden oluşan kıyaslardır.
Örnek :
Her ne zaman güneş doğarsa gündüz olur.
Her ne zaman gündüz olursa aydınlık olur.
O halde her ne zaman güneş doğarsa aydınlık olur.
İkilem : Sonucun her iki öncülde zorunlu olarak bulunduğu kıyaslardır.
Örnek : Fatih Sultan Mehmet’in babası II. Murat’a yazdığı mektupta;
“Eğer padişah iseniz memleketin kötü bir zamanında başta bulunmamanız ödevlerinize aykırı bir harekettir, silah başına geliniz! Eğer padişah ben isem size itaat etmenizi hatırlatıyorum ve emrediyorum: Silah başına geliniz!” şeklindeki akıl yürütme ikilemdir.
B) Seçmeli kıyaslar
Sonucun aynının veya karşıt halinin öncüllerde hem şekil hem de anlam bakımından bulunduğu kıyaslardır.
Örnek:
Her ne zaman güneş doğarsa oda aydınlık olur.
Güneş doğmuştur.
O halde oda aydınlıktır.
2. Bileşik kıyaslar
İkiden fazla öncülü bulunan kıyaslardır.
a) Zincirleme kıyas
Zincirleme kıyas ardarda gelen birçok kıyastan oluşur.
Örnek: Tüm omurgalılar kırmızı kanlıdır.
Tüm memeliler omurgalıdır.
O halde tüm memeliler kırmızı kanlıdır.
Tüm memeliler kırmızı kanlıdır.
Tüm et yiyenler memelidir.
O halde tüm et yiyenler kırmızı kanlıdır.
Tüm et yiyenler kırmızı kanlıdır.
Tüm kedigiller et yiyendir.
O halde tüm kedigiller kırmızı kanlıdır.
Eğer zincirleme kıyasta ortadaki sonuçlar çıkartılırsa sorit adını alır.
b) Karma kıyas
Bir kesin kıyas ile seçmeli kıyasın birleşmesinden oluşur.
3. Düzensiz kıyaslar
a) Entimem
İfade eksik zihinde anlam tam olan kıyastır.
Örnek : Kalp kırmak kötüdür.
Düşünüyorum o halde varım
b) Delilli kıyas
Kıyasın öncülleri ile birlikte onların delilleri de ifadede yer alan kıyaslardır.
Akıl yürütme
A) Tümevarım
Tek tek yargılardan genel yargıya ulaşmak şeklindeki akıl yürütmedir.
Örnek : Demir metaldir, ısıyı iletir.
Bakır metaldir, ısıyı iletir.
Altın metaldir, ısıyı iletir.
O halde tüm metaller ısıyı iletir.
B) Tümdengelim
Genel bir yargıdan özel durum hakkında yargıda bulunmaktır.
Örnek : Tüm insanlar ölümlüdür.
Ali insandır.
O halde Ali ölümlüdür.
C) Anoloji
İki şey arasındaki benzerliğe dayanarak biri hakkında verilen yargıyı diğeri hakkında da vermektir.
Örnek : Dünyanın atmosferi vardır ve üzerinde canlılar yaşar
Merih’te de atmosfer vardır.
O halde Merih’te canlılar yaşayabilir.
Örnek : Türkiye de İtalya da deniz kenarındadır.
Türkiye balıkçılık yapılır.
O halde İtalya’da da balıkçılık yapılabilir.
Tanımı: Verilmiş önermelere dayanarak zihnin onlardan zorunlu olarak bir sonuç çıkarması işlemidir.
Örnek:
Tüm insanlar ölümlüdür.
Sokrates insandır.
O halde Sokrates ölümlüdür.
Kıyas çeşitleri
1. Basit kıyaslar
İki öncül ve bir sonuçtan oluşan kıyaslara basit kıyas denir.
A) Kesin kıyaslar
Kıyasın sonucu anlam bakımından bulunur, şeklen bulunmazsa bunlara kesin kıyas denir.
a) Yüklemli kesin kıyaslar: Yüklemli öner-melerden yapılan kıyaslardır.
Kesin kıyaslarda büyük, küçük ve orta terim olmak üzere üç terim bulunur.
Sonucun yüklemi büyük terim, konusu küçük terim, her iki öncülde ortak olan orta terimdir.
Örnek:
Hiçbir yurtsever çıkarcı değildir.
Tüm Atatürkçüler yurtseverdir.
O halde hiçbir Atatürkçü çıkarcı değildir.
Bu kıyasta;
büyük terim: çıkarcı
küçük terim: Atatürkçü
orta terim: yurtseverdir.
Yüklemli kesin kıyasın kuralları
1) Her kıyasta, büyük, küçük ve orta terim bulunur.
2) Orta terim sonuçta bulunmaz.
3) Orta terim öncüllerden en az birinde tüm kaplamıyla alınmalıdır.
4) Sonuç daima öncüllerin zayıf olanına bağlıdır. Yani öncüllerden biri tikelse sonuç da tikeldir. Öncüllerden biri olumsuz ise sonuç da olumsuzdur.
5) İki olumsuz öncülden sonuç çıkmaz.
6) İki tikel öncülden sonuç çıkmaz.
7) Öncüller olumlu ise sonuç olumsuz olamaz.
b) Koşullu kesin kıyaslar: Öncülleri yalnız şartlı veya biri şartlı diğeri yüklemli önermelerden oluşan kıyaslardır.
Örnek :
Her ne zaman güneş doğarsa gündüz olur.
Her ne zaman gündüz olursa aydınlık olur.
O halde her ne zaman güneş doğarsa aydınlık olur.
İkilem : Sonucun her iki öncülde zorunlu olarak bulunduğu kıyaslardır.
Örnek : Fatih Sultan Mehmet’in babası II. Murat’a yazdığı mektupta;
“Eğer padişah iseniz memleketin kötü bir zamanında başta bulunmamanız ödevlerinize aykırı bir harekettir, silah başına geliniz! Eğer padişah ben isem size itaat etmenizi hatırlatıyorum ve emrediyorum: Silah başına geliniz!” şeklindeki akıl yürütme ikilemdir.
B) Seçmeli kıyaslar
Sonucun aynının veya karşıt halinin öncüllerde hem şekil hem de anlam bakımından bulunduğu kıyaslardır.
Örnek:
Her ne zaman güneş doğarsa oda aydınlık olur.
Güneş doğmuştur.
O halde oda aydınlıktır.
2. Bileşik kıyaslar
İkiden fazla öncülü bulunan kıyaslardır.
a) Zincirleme kıyas
Zincirleme kıyas ardarda gelen birçok kıyastan oluşur.
Örnek: Tüm omurgalılar kırmızı kanlıdır.
Tüm memeliler omurgalıdır.
O halde tüm memeliler kırmızı kanlıdır.
Tüm memeliler kırmızı kanlıdır.
Tüm et yiyenler memelidir.
O halde tüm et yiyenler kırmızı kanlıdır.
Tüm et yiyenler kırmızı kanlıdır.
Tüm kedigiller et yiyendir.
O halde tüm kedigiller kırmızı kanlıdır.
Eğer zincirleme kıyasta ortadaki sonuçlar çıkartılırsa sorit adını alır.
b) Karma kıyas
Bir kesin kıyas ile seçmeli kıyasın birleşmesinden oluşur.
3. Düzensiz kıyaslar
a) Entimem
İfade eksik zihinde anlam tam olan kıyastır.
Örnek : Kalp kırmak kötüdür.
Düşünüyorum o halde varım
b) Delilli kıyas
Kıyasın öncülleri ile birlikte onların delilleri de ifadede yer alan kıyaslardır.
Akıl yürütme
A) Tümevarım
Tek tek yargılardan genel yargıya ulaşmak şeklindeki akıl yürütmedir.
Örnek : Demir metaldir, ısıyı iletir.
Bakır metaldir, ısıyı iletir.
Altın metaldir, ısıyı iletir.
O halde tüm metaller ısıyı iletir.
B) Tümdengelim
Genel bir yargıdan özel durum hakkında yargıda bulunmaktır.
Örnek : Tüm insanlar ölümlüdür.
Ali insandır.
O halde Ali ölümlüdür.
C) Anoloji
İki şey arasındaki benzerliğe dayanarak biri hakkında verilen yargıyı diğeri hakkında da vermektir.
Örnek : Dünyanın atmosferi vardır ve üzerinde canlılar yaşar
Merih’te de atmosfer vardır.
O halde Merih’te canlılar yaşayabilir.
Örnek : Türkiye de İtalya da deniz kenarındadır.
Türkiye balıkçılık yapılır.
O halde İtalya’da da balıkçılık yapılabilir.
