UYAK (KAFİYE)
Şiirde dize sonlarında yazılışları, okunuşları aynı, anlamları ve görevleri farklı olan sözcük ya da ek benzerliğine uyak denir.
Bir günüm şöyle, biri böyle
Bir ayağım hür, biri zincirde
Yukarıdaki dizelerde altı çizili ekler, farklı görevde olduklarından yarım uyak oluşturmuştur.
.......................................diz
.......................................çiz
Yukarıdaki örnekte altı çizili "iz" sesleri ise tam uyak oluşturmuştur.
UYAK (KAFİYE) ÇEŞİTLERİ
Yarım Uyak: Bir ses benzerliğine dayanan uyaktır.
Ve deniz, aynı deniz
O gülüşten eser yok yalnız
Hatırlar bir gün camı açtığını
Duran bir bulutu, bir kuş uçtuğunu
Örnek:
İnsanları sevmesini bilir
Yaşamayı sevdiği kadar
Yukarıdaki örnekte "r" sesleri tek ses benzerliğine dayandığından yarım uyak oluşturmuştur.
Tam Uyak: Bir ünlü, bir ünsüzün benzerliğine dayanan uyaktır. Ayrıca son heceleri uzun ünlülerle (â, û gibi) biten sözcük ve eklerde, bu harflerin yanındaki ünsüz benzemese dahi tam uyaklı kabul edilebilir.
Orhan zamanından kalma bir duvar
Onunla bir yaşta ihtiyar çınar
Dokunma keyfine, yalnız tetik bulun zirâ
Deniz kadın gibidir, hiç inanmak olmaz hâ
Örnek:
Mercan adalarda bir liman
Beyaz bulutların ardından
Yukarıdaki dizelerde "an" sesleri tam uyak oluşturmuştur.
Zengin Uyak: Zengin Uyak : İkiden çok harfin benzerliğine dayanan uyaktır.
Kimi solgun, sarışın; kimi ak, kimi kara
Kiminin arkasından görünüyor Ankara
Bir zafer müjdesi burda her isim
Yekpâre bir anda gün, saat, mevsim
Bir bahçeli beldemizi yâd ellere bıraktık
Gölgesinde barınacak tek ağacım yok artık
Not : Zengin uyağın özel bir şekli vardır. Zengin
uyak durumundaki bir sözcük, diğer sözcüğün
uyağı içindeyse buna "tunç uyak" denir. İlk örnekte
buna uygun bir kullanım vardır.
Redif (Döner Uyak)
Uyaklardan sonra gelen aynı sesteki ve aynı anlamdaki sözcüklerle aynı görevdeki eklerin tekrarına dayanır.
Bir dizede hem uyak hem de redif varsa, redif her zaman en sonda bulunur.
Örnek:
Sonbaharın zevki hoştur.
Düşünme âlemi boştur.
Yukarıdaki dizelerde altı çizili ekler aynı görevli olduğundan rediftir.
Örnek:
Denizlerimiz var, güneş içinde
Ağaçlarımız var, yaprak içinde
Yukarıdaki dizelerde altı çizili sözcükler aynı sözcük olduğundan rediftir.
UYAK DÜZENİ (KAFİYE ÖRGÜSÜ)
Uyak düzeninin, dizelerin son seslerine göre şu çeşitleri vardır:
Düz Uyak: Kafiyenin, dizelerde art arda sıralanmasıyla oluşur: aaaa, bbbb, cccc...
a..........................var
a..........................sar
a..........................dar
a..........................kar
Yukarıdaki örnekte tüm dizeler kendi aralarında kafiyeli olduğundan bu dörtlüğün uyak düzeni düzdür.
Çapraz Uyak: Dörtlükte birinci dize ile üçüncü, ikinci dize ile dördüncü dizelerin birbirleriyle kafiyeli olmasıdır: abab.
a..........................yaz
b..........................bul
a..........................kaz
b..........................kul
Yukarıdaki dörtlükte birinci ve üçüncü dizelerdeki "az" sesleri ikinci ve dördüncü dizelerdeki "ul" sesleri tam uyak oluşturmuştur. Görüldüğü gibi dörtlüğün uyak düzeni çapraz uyaktır.
Sarma Uyak: Birinci dize ile dördüncü, ikinci dize ile üçüncü dizelerin birbirleriyle uyaklı olmasıdır: abba.
a..................yak
b..................saç
b..................taç
a..................çak
Yukarıdaki dörtlükte birinci ve dördüncü dizelerde "ak" sesleri; ikinci ve üçüncü dizelerde "aç" sesleri tam uyak oluşturmuştur. Dörtlüğün uyak düzeni sarma uyaktır.
Cinaslı Uyak : Anlamları ayrı; fakat yazılış ve söylenişleri bir olan sözcüklerin tekrarına dayanan uyaktır.
Kalem böyle çalınmıştır yazıma
Yazım kışa uymaz, kışım yazıma
Her nefeste eyledik yüz bin günah
Bir günaha etmedik bir gün ah
