Anlam Kayması - Anlam Kayması Nedir?
Anlam kayması, Türkçe'de kullanılan haber ve dilek eklerinin yanlış şekilde, yanlış anlamı veya işi anlatacak biçimde kullanılması. Bir cümlede kullanılan zaman kelimesi ile zaman eki birbirine uygunluk göstermiyorsa, bu durumda anlam kayması olur.
Cümlede ifade edilen durum ile dilek eki uygun olmuyorsa, bu durumda da anlam kayması meydana gelir.
"Biz yemek yiyoruz." Bu cümlenin yüklemi olan "yiyoruz" fiili şimdiki zamanla çekimlenmiştir; cümlede anlatılan eylem şu anda yapılmaktadır. Şimdi şu cümleye bakalım:
"Biraz sonra yemek yiyoruz." Bu cümlenin yüklemi de şimdiki zaman çekimlidir, ancak bildirilen eylem şu an (şimdiki zamanda) yapılmamaktadır. Eylem daha sonra (biraz sonra) yapılacaktır. Bu durum anlam kaymasının örneğidir. Anlam kayması, bir cümlenin fiilinin çekimlendiği kipin dışında bir kipin anlamını taşımasıdır; şimdiki zamanla çekimlenmiş bir fiilin gelecek zaman anlamı taşıması gibi. Anlam kaymasına anlatımdaki monotonluğu kırmak için başvurulur. Anlam kayması, bir anlatım bozukluğu ya da dil yanlışlığı değildir.Anlam kayması haber kiplerinden şimdiki zaman, geniş zaman ve gelecek zamanda görülür; bu durumda daha çok "zaman kayması" biçiminde olur. Dilek kiplerinde ise istek, gereklilik ve emir kipinde anlam kayması görülür.
Şimdiki Zaman
** Geniş zaman yerine kullanılabilir:
* Macera romanı okumayı çok seviyor. (sever)
* Her akşam bu caddeden geçiyor
** Gelecek zaman yerine kullanılabilir:
* Yarın akşam İzmir'e gidiyoruz. (gideceğiz)
* Bilet gişeleri 10 dakika sonra açılıyor.
** Geçmiş zaman yerine kullanılabilir:
* Bu kasabaya yerleşiyor, bir daha buradan dışarı çıkmıyor. (yerleşmiş, çıkmamış)
* Haberi telefondan öğreniyor ve hemen buraya geliyor
Geniş Zaman
** -di'li geçmiş zaman yerine kullanılır.
Tarihi olayların anlatımında kullanılır:
* Hitler'in ordusu 1940'ta Fransa'yı işgal eder
* Şinasi, 1862'de Tasvir-i Efkârı çıkarır
** -miş'li geçmiş zaman yerine de kullanılabilir
* Çocuğun ailesini okula çağırır ve onlara çocuklarını okuldan almalarını söyler.
* Kardeşinin uydurduklarına inanır ve çok korkar
** Gelecek zaman yerine kullanılabilir:
* Buradaki program öğleden sonra başlar. (başlayacak)
* Biraz sonra bütün işyerleri açılır.
* Buradaki işlerimiz ay sonunda biter.
**Emir kipinin anlamını da taşıyabilir: Geniş zamanın II. tekil ve II. çoğulu ile çekimli fiilde emir anlamı olabilir:
* Gelirken bana da bir gazete alırsın, (al)
* Bu kitapları yerlerine yerleştirirsiniz.
* Çocukları okuldan sen alırsın
Örnek Soru: (1994-ÖSS) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde eylemin kipinde bir anlam kayması olmuştur?
A) Pazar günü gelmeye çalışacağım.
B) Sabahları erken kalkmayı sevmiyorum.
C) Yağmur yağdığı için gelememiş.
D) Söz verdi, yarın buraya uğrayacak.E) İstanbul'a gitmekten vazgeçmişler.
Cevap: B
Gelecek Zaman
** Emir kipinin anlamını verecek biçimde kullanılır; cümleye emir, istek anlamı katar:
* Bu işleri bugün bitireceksin, (bitir)
* Bugün akşama kadar sokağa çıkmayacaksınız.
* Burada böyle boş oturmayacaksın.
** "Olmak" yardımcı fiili ile kullanıldığında "tahmin" anlamı sağlar:
* Ordu'dan sonraki ilk kent Giresun olacak, (olmalı
* Aradığınız kitap kitaplığın üst raflarından birinde olacak.
* Anlam kayması dilek kiplerinde de olabilir.
İstek Kipi
** Emir kipinin anlamını karşılayacak biçimde kullanılır:* Böyle konuşmayı bırakalım. (bırakın)
* Bu odayı beş dakika içinde boşaltalım.
Dilek-Koşul Kipi
** Emir anlamı taşıyabilir:
* Biraz acele etseniz. (acele edin)
* Kapının önünde durmasanız.
** İstek, dilek anlamı bildirir:
* Temmuz ayı bir gelse...
* Ah bir büyüsem...
Gereklilik Kipi
** Dilek-koşul kipinin yerine kullanılır:
Babam şimdi burada olmalıda çocuğunun neler yaptığını görmeli
** "Olmak" yardımcı fiiline eklendiğinde cümlede "tahmin, ihtimal" anlamı ortaya çıkar:Yerler ıslak, dün gece yağmur yağmış olmalı.
Emir Kipi
Emir kipi ile çekimlenen fiiller cümleye "istek, dilek" anlamı kazandırır:
"Ben surdan geçeyim yol senin olsun
Lale, sümbül, menekşe, gül senin olsun.
Suçum varsa bağışla kusurum varsa bakma
Günahımı çekersin sakın beni bırakma.
Sesin titremesin, yüzün solmasın."
Geçmiş olsun.
Böyle şeyleri kafana takma.
Kolay gelsin.
Anlam kayması basit çekimli fiillerin bulunduğu cümlelerde vardır. Bileşik zamanlı fiillerin olduğu cümlelerde zaman kaymasından söz etmek doğru olmayacaktır. Konuşma dilinde, istisna olabilecek kullanımlar vardır. Bir kitapçıya giren birine, içerdekilerin:"Nasıl bir kitap aramıştınız?" demesinde bir anlam kaymasından söz edilebilir; "ara*mıştınız" fiili "arıyorsunuz" yerine kullanılmıştır. Ancak bu, her zaman geçerli olan normal bir kullanım biçimi değildir.Anlam kayması yüklemin fiil olduğu cümlelerde aranır, isim cümlelerinde anlam kaymasından söz edilmez.
