Türkçenin Adı Var

BIYIKLI

V.I.P
V.I.P
Şu söz yanılmıyorsam Sait Faik'e aittir. "çiçek ve ba¤lık adlarını bilmeyen hikâye yazamaz." Bu çok doğru sözdeki "çiçek" kavramı "bitki" olarak genişletilip renk adlan da İlâve edilirse, bence daha kavrayıcı bir prensip elde edilmiş olur.

Kırsal bölgelerden şehirlere doğru gittikçe hızlanan göç ve buna paralel olarak yaşanan şehirleşme, toprak¤la aramızdaki ilişkileri iyiden iyiye bozdu. çocuklar bir tutam yeşilliğe ve "bir avuç gökyüzü"ne hasret, daracık apartman dairelerinde şuuruna varamadıkları bir kâbus yaşıyorlar. Ne bitkileri tanıyorlar, ne böcekleri, ne kuş¤ları, ne de birkaçı dışında diğer hayvanları. Bırakın kır¤larda yetişen binlerce bitki çeşidinin adlarım, bir anket yapılsa, bir çırpıda beş-on çiçek adı sayan kaç kişi çıkar merak ediyorum. Elbette bu olumsuz gelişmede Türk¤çe'deki daralmanın ve fakirleşmenin payı da büyüktür. Hadi itiraf edelim; artık çocuklarımız ana dillerini de öğ¤renemiyorlar. Konuştukları, Türkçe'nin karikatüründen başka bir şey değil.

Bana öyle geliyor ki, bitki, böcek, kuş ve renk adla¤rı, dillerin gizli hazineleridir; onlara bakarak bir halkın hayal gücü, tabiatla ilişki biçimi dünya görüşü ve reali¤te kavranışı hakkında açık seçik fikirler edinilebilir. İnanmazsanız, Turhan Baytop'un Türkçe Bitki Adları Sözlüğü'nü açıp bakın. Türkiye'de yetişen bitkiler, Türkçe bitki adlan ve bitkiler etrafında oluşan kültür hakkmda önemli araştırmaları olan Baytop Hoca, 1994 yılında Türk Dil Kurumu Yayınlan arasında çıkan (yeni baskılarının yapılıp yapılmadığı bilmiyorum) bu nefis sözlükte büyük bir boşluğu doldurmuştur.

Türkçe bitki adlan başlığına bir âlem; çok zekice hat¤tâ muzipçe olanları var. Turhan Baytop'un sözlüğünü gözden geçirirken, önce hafızamda yer etmiş, benim için hâtıra değeri taşıyan bitkilerin adlarını aramış ve hepsini de bulmuştum. Bana Özel bir dünyayı bir du¤yum biçimini ve bir nağmeyi veren Evelik, Yemlik ve Madımak bitkilerinin Lâtince adlarını öğrenince bir tu¤haf olduğumu söylesem inanır mısınız? Sanki bu üçlü birden benim dünyamın malı olmaktan çıkmışa May¤hoş tadını hâlâ damağımda hissettiğim Kuzukulağı me¤ğerse Evelik otunun da dahil olduğu rumex alt cinsine bağlı bir otmuş; bazı bölgelerde Ekşimenek, Ekşimik, Ekşimcik ve Ekşincik de deniliyormuş. Aynı aileye mensup birçok otun genel adı Lâbada imiş. Bahar müj¤decileri olan Nevruz çiçeğini, çiğdemi ve Kardeleni unutmadım; çocukluğumda, Zara'da bahara doğru bu çiçeklerden toplamak İçin kırlara çıktığımızı iyi hatırlı¤yorum. çok zaman ellerimiz boş dönerdik; çocuklar bunlan, Nevruz ve çiğdem'i iştahla yerlerdi. Nevruz toplamanın, bazı zamanlardan kalma bir çeşit tören ol¤duğunu biliyor muydunuz?

Baytop Hoca'nın sözlüğüne göre, Nevruz (navruz) Hermodactyloides Spach ve Scorpiris Spach alt cinsleri¤ne bağlı İris türlerine verilen genel İsim. Kazakistan'da Bayeşek, Kırgızistan'da Bayçeçek, Özbekistan'da ise Baharkız adlanyla bilinen Nevruz çiçeği, Türk dünya¤sında diriliğin, tazeliğin, yenilenmenin, gençliğin, bekâ¤retin, saflığın, masumiyetin ve temizliğin sembolü imiş, Kırgızistan'da bunun için evlenmemiş genç kızların kü¤pe, kolye gibi takılarında ve gelin başlıklannda tek mo¤tif olarak yer alıyormuş. Lâtince adı Crosus olan çiğdem'e gelince; karlar eri¤meye başlar başlamaz açan bu aceleci çiçek bahamı müjdecileri sayılır. Orta Anadolu'da bahar başlangıcın¤da oynanan "çiğdem Eğlencesi" adlı bir de çocuk oyu¤nu vardır. Ellerinde sivri sopalarla tepelere tırmanıp çiğ¤dem toplayan çocuklar, bunları iğne yahut karaçalı da¤lına asarak sokak sokak, ev ev dolaşır ve bir tekerleme tutturarak bahann gelişini müjdelerler.

Tekerlemedeki Türkçe'nin güzelliğine bakınız:
çiğdem çiğdem çiçecik / Ali Baba gökçecik / çiğdem geldi kapıya / Yağ çıkarın yapıya / Yağ olmazsa bal ol¤sun / Oğlum, uşağın sağ olsun
Topraktan başını uzatır uzatmaz, koyun ve keçi gibi hayvanlar tarafından yenildiği için beyaz çiğdeme halk arasında Öksüzoğian da denir. Aynı çiçek Bektaşîlikle Ehlibeytin sembollerinden biridir. Ve nefis bir halk tür¤küsünde çiğdem ve Nevruz şöyle dile gelirler.

çiğdem der ki ben elayım / Yiğit başına belâyım / He-pisinden ben alayım / Benden âlâ çiçek var mı / Al baharlı mavi dağlar / Yarim gurbet elde ağlar

Nevruz der ki ben nazlıyım / Sarp kayalarda gizliyim / Mavi donlu göz gözlüyüm / Benden âlâ çiçek var mı / Al baharlı mavi dağlar / Yârim gurbet elde ağlar

Lâtince adı Papaver olan "Gelincik"! etimolojik açıdan ele alıp inceleyen rahmetli Ali Fehmi Karamanlıoğlu, bu kelimenin Türkçe'nin en eski kelimelerinden biri olan ve Göktürk kitabelerinde geçen "gelin" kelimesine küçültme ve sevgi ifade eden -cik ekinin ilâvesiyle meydana geldiğini söylüyor. Kısacası halk dağ lâlesini küçük bir geline benzeterek adlandırmıştır. Türk töresinde gelinlik rengi beyaz değildir, kırmızıdır. Baytop Hoca'nm sözlüğüne göre, gelinli adları taşıyan başka çiçekler de var; Gelinfeneri, Gelingöbeği (Kara Hindi¤ba), Gelin Gülü (çuha çiçeği), Gelinküpesi (Tavan Ki¤razı), Gelinparmağı, Gelinsaçı, Gelinteli vb.

Baytop Hoca'nın sözlüğünde çocukluğumun sonba¤harında iplere dizilmiş o sarı-kırmızı-yeşil alıçları, karamukları, böğürtlenleri birer tutam kopanp birbirimizi daladığımız ısırgan otlarını da aradım. Birçoğunun ne çok eşanlamlısı varmış. Meselâ alıcın eşanlamlılar Ge¤yik Dikeni, Haliç, Havuç, Kızlar Yemişi, Yemişen, Ye¤mişken vb. çeşitli bölgelerde ısırgana verilen adlar da il¤gi çekici; Ağdalak, Cuncar, Cizlagan, Cincar, Dakırdalak, Dalağan, Dalayan Diken.

Bir de "gül"ü merak ettim; yabanî gülün Asker Gülü, İt Gülü, Köpük Gülü gibi adlan varmış. Eskilerin "gül-i sadberg" dedikleri gülün Türkçe adlan da hoş: Hokka Gülü, Katkan Gülü, Okka Gülü; Lâtince adı Rosa Hemisphaerica olan bir gül çeşidine Sivas çevresinde Ka¤dıngöbeği deniliyormuş. Ancak halkımızın gül adını çok sevdiği anlaşılıyor. Güllü birkaç bitki adı zikretmek¤le yetiniyorum; Gülburnu, Gül Elması (Yabani Gül), Gülfatma, Gülgülüm, Güllügöndürme, Gülgülü (Hatmi, Boynuzlu Gelincik), Güllük (Eğrelti).

Türkçe renk adları da bitki adları gibi gitgide unutu¤luyor. Son zamanlarda yavruağızı, hâki, tirşe, ebruli gi¤bi renk adlarını kullanan birine rastladınız mı? Prof. Dr. Beynun Akyavaş bir yazısında şikâyet ediyordu:
"Kırmızının bir tonuna siklamen, yeşilin bir çeşidine petrol, sarının portakal rengine çalanına da oranj diyo¤ruz. 'Rubi'lerimiz, ' turkuvaz 'tarımız, 'lilâ'larımız da var. Erbabı, onları yâkutî firuze ve leylâk rengi olduğu¤nu anlıyor. Siklamen de, petrol de, oranj da, rubi turku¤vaz, tilâ da Fransızca; öz Türkçe değil. Tunuslu bir dost la konuşuyordum. Narenc'i Arapça'da hangi mânâda kullanıyorsunuz dedim. Narenc, 'greyfurt'tur dedi. Portakala bortugal derlermiş. Demek ki Fransızlara bir narenc vermiş, Portekiz'i almışsınız dedim. Bilindiği üzere, ‘Portügal', Fransızca Portekiz'dir ve evvelâ 'çin Elması' denilen portakalı çin'den alıp Avrupa'ya getirenler de Portekizlilerdir. Portügal; Arapça portugal, Türçe portakal olmuş."

Aslında diller buzdağları gibidirler; suyun altındaki büyük kısmı keşfetmeye başladığınız zaman o dile nü¤fuz edebilir, şâir, yazar veya düşünür olabilirsiniz. Turhan Baytop Hoca, derin sulara dalarak buzdağından küçük bir parçayı su yüzüne çıkarmış. Orada kim bilir daha ne hazineler yatıyor. Türkçe'nin dalgıçları haydi iş başına!


Not: Meraklıları için Türkçe çiçek ve renk adlarından iki küçük liste sunuyorum.
 

BIYIKLI

V.I.P
V.I.P
çİçEK ADLARI

Ana Kokusu: Sarı Şebboy
Anasına Babasına Pay Ve­ren: Aslanağzı
Ateş çiçeği
Avize Fidanı
Ay çiçeği
Ayı Pençesi

Babunec: Papatya H
Ballıbaba
Benefşe: Menekşe
Boru çiçeği
Boyaçiçeği
Buhurumeryem

Cemali Güzel
Ciğerci Sığırı
Civan Perçemi

çadır Perçemi
çadır çiçeği ,
çakal Nergisi
çalba
çarkıfelek
çıngırak otu
çiğdem
çobanyastığı
çuha çiçeği

Dağçayı
Dağsümbülü
Deligül: Menekşe Gülü
Devedikeni
Devetabanı
Dönbaba

Ebegümeci
Eğreltiotu
Erguvan
Eşek Lâlesi
Eşek Dikeni
Fesleğen
Fırıldık çiçeği: çarkıfelek
Firuze çiçeği
Fulya

Gardenya
Gâvur Gülü
Gecesefası
Gelincik
Geven
Guğu çiçeği: Hüsnüyusuf
Gül
Güldefne
Galhatmi
Gülibrişim
Gündündü: Ayçiçeği
Günebakan: Ayçiçeği
Günüş Gülü

Hanım Düğmesi
Hanım Sallandı
Hanımeli
Haseki Küpesi
Haşhaş çiçeği
Hatmi
Helyotrop
Hercai Menekşe
Hezaren
Horoz ibiği
Hüsnüyusuf

Itır çiçeği
Itrişahi
İnci çiçeği
Kadife çiçeği
Kahkaha çiçeği
Kamelya
Kan Damlası
Kandil çiçeği: Civan Perçemi
Karagözlüm
Karanfil
Kartopu
Kasımpatı
Kaynanadili
Keşişbaşı
Kevke
Kına çiçeği
Kirli Hanım
Koçuk
Korunga
Kuşkonmaz
Küpe çiçeği
Küsme çiçeği: Mimoza
Küstüm çiçeği: Küsme çiçeği

Laden Ağacı
Lâle
Lâle-i Nu'man: Gelincik
Lâtin çiçeği
Leylâk
Lisan-i Sevir

Mahmur çiçeği: çiğdem
Manisa Lâlesi
Manolya
Menekşe
Menekşe Gülü
Menevşe: Menekşe
Meryamana Eli: Buhuru­meryem
Meryemana Kandili: Buhu­rumeryem
Meyan Mimoza
Mine çiçeği
Mor Salkım
Mümüdük
Müşgülüm

Nergis
Nevruz çiçeği
Nilüfer

Orman Gülü
Ortanca
Öksüzoğlan: Beyaz çiğdem
Öküz Dili: Lisan-ı Sevir

Papatya
Patlak çiçeği
Piyan
Reyhan

Sabun çiçeği
Saffetiderûn
Saksı çiçeği
Saray çiçeği: Hezaren
Saray patı
Sardunya
Sarmaşık
Semen:Yasemin
Sığırdili: Lisan-ı Sevir
Sığırkuyruğu
Sim
Susen
Sünbül

Şakayık
Şakayık-ı Numan: Gelin­cik
Şebboy

Terslâle
Toprak Kabul Etmez
Turna Gagası: Dönbaba

Üçgül

Vapurdumanı

Yaban Gülü: Nesrin
Yanardöner
Yasemin
Yer Somunu
Yılan Yastığı
Yıldız çiçeği
Yüksükotu

Zambak
Zerrin: Fulya
Zerrinkadeh: Nergis
Zeymuran
Zülfüarus
 

BIYIKLI

V.I.P
V.I.P
RENK ADLARI

Al
Altınsarısı
Aşı
Ateşi

Barutî
Beyaz
Boz

Camgöbeği
çividi

Devetüyü
Ebruli
Eflâtun
Erguvan

Fıstıkî
Fildişi
Firuze
Fulya Sarısı

Gelincik Kırmızısı
Gökmavisi
Gülkurusu
Gülpenbesi
Gümüşî

Hacıyeşili
Haki

Kahverengi
Kara
Kavuniçi
Kestane
Kızıl
Kimyonî
Kiraz
Kuzgunî
Küfyeşili
Külrengi

Lacivert
Leylâk
Limonküfü .
Limonî

Mavi
Menekşe
Mor

Narçiçeği
Nefti

Örteksayı

Patlıcanî
Pembe

Samansarısı
San
Siyah

Şarabî

Tarçınî
Tirşe
Turuncu

Vişne

Yakut
Yavruağzı
Yeşil
Zeytinyeşili
Zifirî
Zümridî
 
Top