Varlıkların iç özelliklerini bildiren sıfatlardır. Bildirilen nitelik, sözü edilen varlığın kendisinde vardır. Başka bir ifadeyle varlığın kendisine ait olan sıfat, niteleme sıfatıdır.
Niteleme sıfatları; durum, hacim, ağırlık, büyüklük, renk gibi çeşitli | iç özelliklerdir. Bunların dilbilgisi yönünden bir farklılıkları yoktur, bu bakımdan, niteleme sıfatlarını çeşitlere ayırmak gerekmez.
Niteleme sıfatlarının şu yapıları dikkat çekiyor:
1. İsim kökenli niteleme sıfatları: yüksek (dağ), sarı (kapı), içli (çocuk), ıssız (sokak), küçük (çekmece), doğru (söz), büyük (insan), yalan (haber).
2. Fiilden yapılmış olup hareket özelliği gösteren niteleme sıfatları- Bunlara sıfat-fiil adını veriyoruz. Sıfat-fiilleri ileride ayrıca ayrıntılı olarak ileride eokul-meb.com sitemizde açıklayacağım. Burada sadece birkaç örneğini vermekle yetineceğiz.
Fiil kökenli niteleme sıfatlarına örnekler: kaynamış (su), ge(»e (akçe), kitap okuyan (öğrenci), iyi düşünülmüş (proje), Sana İstanbul alacağım (hediye), yazılacak (yazılar). Ayrıca, fiillerden, sıfat-fiiller dış^ sıfat olarak kullanılan başka örnekler de yapılır: vurucu (güç), Ç^’ (öğrenci), eğik (çizgi).
Niteleme Sıfatlarında Pekiştirme
Niteleme sıfatlarında anlamı güçlendirmek için kelimenin tek heceli ise kendisi, birden çok heceli ise ilk hecesi alınır ve alınan hece ünlü ile bitiyorsa sonuna, ünsüz ile bitiyorsa ünsüzü kaldırılarak yerine m, p, r, s ünsüzlerinden uygun olanı getirilir. Oluşan bu yeni hece, pekiştirilecek kelimenin başına eklenir, “p” ünsüzü ile yapılanlarda bazen ünsüzden sonra bir “a”, “e” sesi, “r” ünsüzü ile yapılanlarda da bu sesten sonra bir “11″ hecesi eklendiği de olur. Pekiştirmenin kuralları şöyle:
Ünlü ile başlayan kelimelerin tekrar hecesi sadece p ile yapılır: apak, apaçık, epeğri, ıpılık, ipince, upuzun.
Ünsüzle başlayan tekrar hecesi ise şu kurallara göre yapılır:
Dudak ünsüzüyle başlayan kelimelerin tekrar hecesi, asli olarak, kelime içinde ş, z ünsüzü varsa m ile; bu ünsüzlerden biri yoksa 5 ile yapılır: bambaşka, bomboş, bomboz, sapsarı, sımsıcak; basbayağı, besbelli, besbeter, büsbütün, büsbüyük.
Damak ve diş ünsüzüyle başlayan kelimelerin tekrar hecesi, asli olarak, p ile yapılır. Bu ünsüzlerle başlayan kelimelerden m ve 5 ile yapılan örnekler, asli değil dudak ünsüzleriyle başlayan öneklere örnekseme yoluyla yapılmıştır: dipdiri, dopdolu, dümdüz, düpedüz, gepegenç, kapkara, kupkuru; gesgeniş, kıskıvrak, tastamam.
Diş ünsüzü ile başlayan kelimelerde r ile ile yapılan tekrar hecesi, alternatif bir hecedir ve bu sistem içerisine daha sonra Azeri Türkçesi etkisiyle girmiştir: çarçabuk, çır(ıl)çıplak, sır(ıl)sıklam.
Kaynak:eokul
Niteleme sıfatları; durum, hacim, ağırlık, büyüklük, renk gibi çeşitli | iç özelliklerdir. Bunların dilbilgisi yönünden bir farklılıkları yoktur, bu bakımdan, niteleme sıfatlarını çeşitlere ayırmak gerekmez.
Niteleme sıfatlarının şu yapıları dikkat çekiyor:
1. İsim kökenli niteleme sıfatları: yüksek (dağ), sarı (kapı), içli (çocuk), ıssız (sokak), küçük (çekmece), doğru (söz), büyük (insan), yalan (haber).
2. Fiilden yapılmış olup hareket özelliği gösteren niteleme sıfatları- Bunlara sıfat-fiil adını veriyoruz. Sıfat-fiilleri ileride ayrıca ayrıntılı olarak ileride eokul-meb.com sitemizde açıklayacağım. Burada sadece birkaç örneğini vermekle yetineceğiz.
Fiil kökenli niteleme sıfatlarına örnekler: kaynamış (su), ge(»e (akçe), kitap okuyan (öğrenci), iyi düşünülmüş (proje), Sana İstanbul alacağım (hediye), yazılacak (yazılar). Ayrıca, fiillerden, sıfat-fiiller dış^ sıfat olarak kullanılan başka örnekler de yapılır: vurucu (güç), Ç^’ (öğrenci), eğik (çizgi).
Niteleme Sıfatlarında Pekiştirme
Niteleme sıfatlarında anlamı güçlendirmek için kelimenin tek heceli ise kendisi, birden çok heceli ise ilk hecesi alınır ve alınan hece ünlü ile bitiyorsa sonuna, ünsüz ile bitiyorsa ünsüzü kaldırılarak yerine m, p, r, s ünsüzlerinden uygun olanı getirilir. Oluşan bu yeni hece, pekiştirilecek kelimenin başına eklenir, “p” ünsüzü ile yapılanlarda bazen ünsüzden sonra bir “a”, “e” sesi, “r” ünsüzü ile yapılanlarda da bu sesten sonra bir “11″ hecesi eklendiği de olur. Pekiştirmenin kuralları şöyle:
Ünlü ile başlayan kelimelerin tekrar hecesi sadece p ile yapılır: apak, apaçık, epeğri, ıpılık, ipince, upuzun.
Ünsüzle başlayan tekrar hecesi ise şu kurallara göre yapılır:
Dudak ünsüzüyle başlayan kelimelerin tekrar hecesi, asli olarak, kelime içinde ş, z ünsüzü varsa m ile; bu ünsüzlerden biri yoksa 5 ile yapılır: bambaşka, bomboş, bomboz, sapsarı, sımsıcak; basbayağı, besbelli, besbeter, büsbütün, büsbüyük.
Damak ve diş ünsüzüyle başlayan kelimelerin tekrar hecesi, asli olarak, p ile yapılır. Bu ünsüzlerle başlayan kelimelerden m ve 5 ile yapılan örnekler, asli değil dudak ünsüzleriyle başlayan öneklere örnekseme yoluyla yapılmıştır: dipdiri, dopdolu, dümdüz, düpedüz, gepegenç, kapkara, kupkuru; gesgeniş, kıskıvrak, tastamam.
Diş ünsüzü ile başlayan kelimelerde r ile ile yapılan tekrar hecesi, alternatif bir hecedir ve bu sistem içerisine daha sonra Azeri Türkçesi etkisiyle girmiştir: çarçabuk, çır(ıl)çıplak, sır(ıl)sıklam.
Kaynak:eokul
