Hilâl ve yıldız ya da ayyıldız; hilâl ve hilâlin açık ucunda yer alan bir yıldız şeklinden oluşan antik sembol. Bu sembolün kullanıldığı bayraklar genelde Akdeniz civarında, Orta Doğu ve Orta Asya'da yaygın şekilde kullanılan antik bir semboldür. Günümüzde çoğunlukla İslam ülkelerinin bayraklarında kullanılan bir sembol olarak bilinmektedir.
İlk kullanımlar
Hilal ve yıldız figürü aynı zamanda Sümer ikonografisinin de en çok kullanılan öüelerinden biridir. Burada ki kullanımlarında ise "Hilal", "Ay Tanrısı"'nı (Sin) temsil etmektedir. Yıldız ise İştar veya Antik Roma mitolojisinde de bulunan Venüs'ü sembolize etmektedir. Aynı zamanda bu iki sembolle beraber Güneş diski olan Şamaşda kullanılmaktadır. Bir çok Akademik Çalışmada Sümer toplumu içerisinde "Hilal ve Yıldız" üçlü sembolün bir parçası olarak tanımlanır. Bu da Sin'in Ay'ı, İştar'ın Yıldızı ve Şamaş'ın Güneş'idir
Hilal ve yıldız sembolünün birlikte kullanımına ilk eski İsrail Devletinde rastlanılmaktadır. Burada M.Ö. 14. yüzyıl veya 13. yüzyıl'ın sonlarında hükümsüren Moab veya Moabites tarafından kullanılmıştı. Moabites ismine ait mühürlerde sıkça ratlanılmıştır.
Daha sonraları Partlar tarafından da kullanılan bu sembolün Eski Mezopotamya medeniyetlerinde de sıkça kullanıldığı görülmektedir. Part kralları I. Mithridates (M.Ö.147), II.Orodes (M.Ö.58-38) ve IV.Phraates (M.Ö.38-2) tarafından basılan paralarda bu semboller kullanılmıştır.
Ayrıca "Hilal ve Yıldız" sembolleri Partlar tarafından kullanılmadan tam 2 millenium önce Mezopotamya devletleri ve Elam devleti tarafındanda kullanılmıştı. Babil mitolojisinde Sin (zamanın babası ve Ay tanrısı), Şamaş (Güneş tanrısı ve yüce hakimi, yeryüzü ve cennetin yargıcı) ve İştar (yıldız tanrısı)'nı Babil kralının güçlerinin kaynakları olarak betimlemiştir.
İran, Mitra ve Mithridates
Hilal ve yıldız aynı zamanda Pontus Kralı VI. Mithridates'in bağrağının da sembolleridir. Bu kraliyet ambleminde ki "Ay" Zeus, Ahura mazda ve ay tanrıvasının soyundan geldiğine inanılan "Pharmacou" isimli Persli bir şahısı sembolize etmekteydi[8]. Aynı zamanda "Hilal ve Yıldız" tanrı Mitra'nın da sembolüydü. Bosphor Krallığında M.Ö. 5. yüzyıl ile M.S. 1. yüzyıl arasında da hem VI. Mithridates'in soyundan gelen krallrdan hem de Mitra tarısı kültüne olan inançtan dolayı bayrak ve krallık sembollerinde kullanılmıştır
Kraliçe Purandokht, Sasani kralı II. Hüsrev'in kızı, Hanedanın son kadın temsilcisi ve son yöneticisi, M.S.630
Bir Türk araştırmacının yaptığı bir çalışmada;
Hilal ve yıldız motifi genellikle bütün Sasani paralarınnda bulunmaktaydı. Bu durum da bir çok araştırmacıyı Müslüman toplumların bu sembolü Sasanilerden devraldığını düşünmeye sevk etmiştir. Sasani kralllarının taca sahip olma sıraları ve sayılarını tanımlayan Habibollah Ayatollahi İslamiyetin ilk yüzyılından sonra bu sembolüm ele geçirilen İran toplumu halkı tarafından müslüman dünyasına kullanılan bir sembol haline getirildiğini tespit etmiştir
Helenistik Çağ ve Roma İmparatorluğu
Geç Helenistik ve ilk Roma çağlarında hilal ve yıldız sembolü genellkle Byzantium sikklerinde görülen bir semboldü. Örneğin M.S. 1. yüzyıl Byzantium paraları üzerinde Artemis başı yay ve okluğu Hilal ve yıldız motifleriyle beraber bulunmaktaydı. Ay ve yıldız sembollerinin dönemin inançlarında ki etksi II. Filip'in Byzantium'u yaptığı işgaller sırasında Ayın bulutlar arasında işgali yarıda bırakmaları ve İşgalden vaz geçmeleridir. Bunun üzerine Byzantium'lular Artemis (veya Hecate) lampadephoros (ışık getiren) heykeli inşaa edebilmek için izin almışlardır. Bu hikaye I. Justinian döneminde yaşamış olan Miletli Hesychius'in çalışmalarından öğrenilmektedir. Bu hikayeler sözlük yazarı Suidas ve Photius tarafından korunmuş, hikayede Stephanos Byzantinos ve Eustathius tarafından yeniden anlatılmıştır.
Roma İmparatoru Hadrian tarafından bastırılan paralar
Hecate'ye olan bağlılık Byzantium'lular tarafından önem veriler. ver kendilerinin koruduklarını düşünürlerdi bundan dolayı eski Byzantium surlarında "Hilal ve Yıldız" sembooleri bulunurdu. II. Filip istilasındanda bu şekilde korunduklarını düşünmekteydiler.
Hilal ve yıldız sembollerinin nasıl bir tanrıça sembolu oldugu belli değildir (Sadece bazılarının bellidir).Bizanslıar M.S. 4. yüzyıl olaylarından sonra şehrin amblemi olarak "Hilal ve Yıldız"'ı kabul etmelerine rağmen şehirin paralarında bu amblemin yer alması 1 yüzyıl sonra meydana gelmiştir. M.Ö. döneme ait Byzantium ve Kalkedon sikkelerinde Mitridates'in korumasında olduklarından Mitridates'in resmi ve Hilal-yıldız resmedilmektedir.
Geç Roma İmparatorluğu döneminde çeşitli yerel paralarda kullanılan semboller arasında ençok "Hilal ve Yıldız" sembolleri kullanılmaktaydı. Fakat imparatorluğun her yerinde daha çok Roma sikkeleri kullanılmaktaydı.
Hilal ve yıldız sembolünün kullanımı süpriz bir durum değildi. Hilal ve yıldızın genel diğer anlamı ise birleştirici olmasıydı. Panteondaki tanrılarla gök cisimlerini birleştiren bir özellik taşımaktaydı. Bunu da dışarıdaki vasallar ver yabanci devletlere karşı propaganda aracı olarak kullanılmaktaydı.
Orta Asya
Türki Kağanlıkların paralarında Hilal ve yıldız ilk kez Taşkent yakınlarında bulunan M.S. 8. yüzyıl Göktürk paralarında görülmektedir. (Turklerde kültürel olarak etkileşimde bulundukları Sogdlar gibi bu sembolu kullanmaya bailadılar. Hilal ve yıldız Türkler arasında sık kullanılan bir sembol haline geldi.
Bizans ve Osmanlı İmparatorlukları
Solda Moğollar, Memlükler (sağda) Hums savaşında ki Moğol zaferi. Hilal ve yıldız Memlük bayrağında kullanılmaktadır.
Genel teori Osmanlılar'ın ay ve yıldızı Konstantinopolis'i feth ettikten sonra kullanmaya başladıkları yönündedir. Ancak bunun kesinliğinden söz etmek güçtür. Bizans İmparatorluğu'nun ve Konstantinopolis'in yükselişinden sonra "Hilal ve yıldız" sembolü sık olmamakla beraber kullanılmıştır.
Ayrıca en önemli sorunlardan biri de Konstantinopolis'in Osmanlılar tarafından ele geçirildiğinde şehirin sembolünün ne olduğuydu. Dönem paralarıyla ilgili bir araştırma bin yıl boyunca bölgede hüküm süren hristiyan liderlerin kullandığı amblemler dört farklı haç, çift başlı kartal ve "Ay-yıldız" amblemleri Doğu İmparatorlarını temsil etmekteydi. Bunlar içinde hem imparatorluğu temsil eden hem de Hristiyanlığa vurgu yapmayan amblemlerden Hilal ve yıldız uygun bulunmuş ve Osmanlılar tarafından da kullanılmıştır.
Bununla birlikte sikkeler tek delil ve kaynaklar değildir. Hilal ve yıldız sembolü Osmanlılar tarafından feth edilmeden önce Mora'da, İslamla ya da Osmanlılarla hiçbir alakası olmadığı halde kullanılmıştır. Mora'da ki en 1300 yıllarında inşaa edilmiş eski kiliselerden birinde Aziz Yuhanna Chrysostom'un elinde, üzerinde Hilal ve yıldız olan bir kalkan tutarken tasvir edilmiştir
1453 yılında Konstantinopolis şehri yükselmekte olan Osmanlı İmparatorluğu'na dahil olmuştu. Şehrin Eski sembollerinden olan "Haç" ve "Çift Başlı Kartal" sembollerinin şehir düştüğünden bir değeri kalmamıştı. III. İvan çift başlı kartal sembolünü Bizans İmparatorluğu'nun mirasçısı olduğu gerekçesiyle Rusya Devleti'nin sembolü olarak kullanmaya başlamıştır. Bilindiği üzere pagan uyulamaları ve sembolleri Bizans İmparatorluğunda, I. Theodosius iktidarından sonra yasadışı kabul edilmiş ve giderek insanlar bu ugulamalardan uzaklaşmıştı. Julianus pagan uygulamaları yeniden sosal hayata dahil etmeye calışsada başarısız oldu.Ancak bazı pagan sembolleri resmi alanada da kullanılmaya devam etti.
Osmanlı İmparatorluğu, Konstantinopolis'in fethinden sonra bir çok Bizans sembolünü kullanmıştır. Özellikle 19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başında bu sembolleri bir çok alanda uygulamaya koymuştur. Bu konuda 1908 yılında William Ridgeway tarafından bir araştırma yapılmıştır. Bu araştırmada Arablar ve diğer müslüman toplumlar tarafından benimsenen bu sembolü Muhammed'in nişanı konumu taşındığını ve Osmanlı devletice kullanıldığını iddia etmektedir. Muhammed'in ölümünden 12 yıl sonra ele geçen topraklarda özellikle Mezopotamya ve İran topraklarında kullanılan bir sembol olduğundan kısa sürede kabul görmüştü.
Gerçek şu ki hilal ve yıldız Osmanlılar tarafından kullanılmadan önce İslamla ilişkilendirilmemişti. Bunu kanıtı ise Haçlılar döneminde de Rozetler ve bazı Bizans imparatorlarının sikkeleri üzerinde bulunmasıdır.
Türk araştırmacılar bu sembolün Bizans İmparatorluğundan devralındığı konusunda şüpheci olmuşlardır. Bun konudaki yazılardan biride Mehmet Fuat Köprülü tarafından hazırlanmıştır;
Bu açık, ancak, kökeni ne olursa olsun, bu semboller Asya'nın çeşitli yerlerinde ki Türk devletlerinde kullanılmıştır. Bundan dolayı hiçbir sebeple Bu sembolün Bizans'tan Osmanlıya devredildiğini söyleyemeyiz.
Dengeleyici bir görüşte Franz Babinger tarafından ortaya konulmuştur;
Sonuç olarak Hristiyan göçmenler, müslüman toplum, Yunan nufusu ve Turk toplumuna uygun bir sembol bulunmuş ve Bizans İmparatorluk mirasınada sahip çıkılmıştır
Çağdaş kullanımı
Müslüman çoğunluğun yaşadığı ülkelerde Cezayir, Tunus, Komorlar, Moritanya, Malezya, Pakistan, Maldivler, Azerbaycan, Özbekistan, Türkmenistan Çin Halk Cumhuriyeti'nin eyaleti olan Doğu Türkistan ve bu ülkelerin esinlendiği ve 1844'den beri kullanılan Türkiye bayrağı
Cezayir Bayrağı
Azerbaycan Bayrağı
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Bayrağı
