Fiillerin özne ve nesneye bağlı olarak kazandığı anlama ve girdiği biçime çatı denir
Çatı, sadece fiil cümlelerinde aranan bir özelliktir İsim cümlelerinde hâliyle olmaz
Fiiller, özne ve nesne alıp almamalarına; belirtilen işin nasıl yapıldığına; işten nesnenin ve öznenin nasıl etkilendiğine göre çatılar ayrılırlar
Fiil çatılarının oluşmasında hem fiilin anlamı hem de aldığı yapım eki önemlidir
Çatılarına göre fiiller şunlardır:
1 Öznelerine Göre Fiil Çatıları
Bu başlık altındaki fiillerde özne ve fiil arasındaki ilişki göz önüne alınır
Öznenin fiille şu ilişkileri olabilir:
]Özene fiilde anlatılan işi kendisi yapabilir
]Başkasının yaptığı işten etkilenebilir
]İşi kendisi yapıp yine ondan kendisi etkilenebilir
]İşi başkalarıyla birlikte ya da karşılıklı yapabilir
a Etken Fiil
-Etken fiilin belirttiği işi, oluşu, hareketi, durumu ve kılışı yapan öznenin kendisidir
-Özne gerçek öznedir
-Dilimizde tüm fiiller kök hâlinde iken etkendir
-Bu fiiller geçişli de olabilir geçişsiz de
Yaşlı nine, çocuktan kendisini karşı tarafa geçirmesini istedi
Çocuk da öğrenciliğin verdiği bir bilinçle seve seve ona yardım etti
b Edilgen Fiil
Gerçek öznesi söylenmeyen (ve bilinmeyen) fiillerdir
Cam kırıldı kimin kırdığı belli değil
Bir bildiri okundu Okuyan belli değil
Ev satıldı
*Fiile "-ol, -on" ekleri getirilerek yapılır
Kapı açıldı
Araba yıkandı
*Bu tür fiillerin öznesi sözde öznedir Yüklemde bildirilen işten etkilenen varlık cümlede özne gibi kullanılır, ama asıl özne söylenmemiştirKapı ve araba açma ve yıkama fiillerini yapan değil, bu fiillerden etkilenen varlıklardır
*Bazı cümlelerde işi yapan "tarafından" sözüyle ya da "-cE" ekiyle belirtilebilir
Hırsızlar polis tarafından yakalanamadı
Bu kararlar milletçe verilmedi
*Sözde ya da gerçek öznesi olmayan edilgen ve geçişsiz fiiller de vardır:
Bu sıcakta uyunmaz
Bu söze gülünür
Yarın pikniğe gidilecek
Burada kalınacak
c Dönüşlü Fiil
-Öznenin işi yaparken aynı zamanda o işten etkilendiğini gösteren fiillerdir Yani fiili yan da ondan etkilenen de öznedir
-Özne gerçek öznedir
-Nesne yoktur
- Fiile "-l, -n" ekleri getirilerek yapılır
-Bu fiiller nesne alamazlar; geçişsizdirler
Kızlar süslendi; delikanlılar güzelce giyindi
Adam hep kendisiyle övünüyor
*Tabiat olayları ile ilgili dönüşlü fiillerde "yapma" anlamı yerine "kendi kendine olma" anlamı vardır
Karlar tepelere doğru çekildi
Sıcaklardan dolayı gölün suyu çekildi
Öğleye doğru hava açıldı
Havalar ısınınca buzlar çözüldü
*Bazı fiillerin edilgen şekilleriyle dönüşlü şekilleri farklı ekle yapılır:
Sevmek > sevinmek > sevilmek
Dövmek > dövünmek > dövülmek
Giymek > giyinmek > giyilmek
Görmek > görünmek > görülmek
*İsme getirilen "-lEn" ekiyle fiile getirilen "-İş" ve "-lEş" eki de dönüşlülük anlamı katabilir:
O gün pek içlendim
Trafik polisini görünce adam tutuştu
Birazdan sakinleşir
Not: Edilgen fiille dönüşlü fiil karıştırılabilir:
Özgür konferansta oldukça sıkıldı dönüşlü
Sabaha kadar kurşun sıkıldı edilgen
d İşteş Fiil
-Fiilde bildirilen işin birden fazla kişi tarafından yapıldığını; işi beraber ya da karşılıklı yaptıklarını bildiren fiillerdir
"-ş" ekiyle yapılır
Dövüşmek, uçuşmak, gülüşmek, görüşmek
*Ya "birlikte" ya da "karşılıklı" anlamı katar
Kuşlar uçuştu birlikte
Çocuklar gülüştü birlikte
Öğrenciler kaçıştı birlikte
Arada bir yazışırız karşılıklı
Onunla Ankara'da tanıştık karşılıklı
*Bazı filler "ş" sesini yapılarında barındırır ve işteşlik ifade ederler Bunlara anlamca işteş fiiller de denebilir
Yarışmak, savaşmak, üleşmek, güreşmek, barışmak, konuşmak
*Bazı işteş fiiller bir durumdan başka bir duruma geçmeyi ifade ederler Bunlarda işteşlik anlamı zayıftır
Buharlaşmak, güzelleşmek, ağırlaşmak, sertleşmek, sakinleşmek
Durum, gün geçtikçe kötüleşiyor
Hasta, biraz daha iyileşti
Güneşte fazla kaldığından iyice esmerleşti
Rengi giderek koyulaşıyor
Not: Yapısında "ş" sesi bulunduran bütün fiiller işteş değildir Bunlara dönüşlü de denebilir
Dostluğumuz günden güne gelişiyordu
Sonunda öfkesi yatıştı
Daracık bir yere sıkıştı
Boyunda büyük işlere girişti
Fırtınadan sonra deniz yatıştı
Otobüs kalkmak üzereyken yetişti
Evinden uzakta kalmaya alıştı
*Bazı fiiller "-lE-ş" şeklinde iki ek alarak, bazıları da "-lEş" şeklinde tek ekle işteş yapılırlar
Kucak-la-ş-, selâm-la-ş-;
Toka-laş, bayram-laş
*Çoğu nesne alamaz; ama bazı işteş fiiller nesne alabilirler
Kazandıkları parayı paylaştılar
2 Nesnelerine Göre Fiil Çatıları
Fiillerin nesne alıp almadıkları, alıyorlarsa hangi özellikleri taşıdığı göz önünde tutulur
a Geçişli Fiil
-Belirtili ya da belirtisiz nesne alabilen fiillerdir
-Bu fiillere "ne?, neyi?, kimi?" soruları sorulduğunda belirtili ya da belirtisiz nesne bulunur
-İş, kılış fiilleri geçişlidir
Titizlikle elindeki yazıları inceliyordu
Son gelişinde Ankara'yı da dolaşmıştı
*Cümlede nesne kullanılmamış olsa da bu fiiller geçişlidir
Dikkatli bakmayınca fark edemezsiniz
b Geçişsiz Fiil
-Nesne alamayan fiillerdir
-Oluş ve durum fiilleri geçişsizdir
-Yükleme nesneyi bulmak için sorulan "ne?, neyi?, kimi?" sorularının cevabı yoktur
Kar yağdı, tren durdu, ben uyudum, kartallar uçtu, dışarıda kaldı, o da yoruldu
Not: Bazı fiiller hem geçişli hem geçişsiz olarak kullanılabilirler:Gezmek, dolaşmak, geçmek, sürmek, çalmak,
c Oldurgan Fiil
Geçişsiz bir fiile "-dİr, -t, -r" eklerinden biri getirilerek fiil geçişli yapılırsa buna oldurgan fiil denir
Yatmak > yatırmak
Ötmek > öttürmek
Uyumak > uyutmak
Gezmek > gezdirmek
Kaçmak > kaçırmak
d Ettirgen Fiil
-Geçişli olduğu hâlde "-dİr, -t, -r" ekleriyle tekrar geçişli yapılan fillerdir Geçişlilik dereceleri artırılmıştır
-Fiili bir başkasına yaptırma söz konusudur
-Oldurgan fiiller ettirgen hâle getirilebilir
Gazete aldı > aldırdı > aldırttı
Elbiseyi yıkadı > yıkattı > yıkattırdı
İçmek > içirmek > içirtmek
Durdurmak > durdurtmak
Uçmak > uçurmak > uçurtmak > uçurtturmak
Sonuç: Bütün fiiller çatı bakımından öznesine ve nesnesine göre ayrı ayrı iki özelliğe sahiptir:
*Çocuk koşarak yolun diğer tarafına geçti
Öznesine göre: etken; nesnesine göre: geçişsiz
*Alış veriş listesini evde unuttum
Öznesine göre: etken; nesnesine göre: geçişli
Çatı, sadece fiil cümlelerinde aranan bir özelliktir İsim cümlelerinde hâliyle olmaz
Fiiller, özne ve nesne alıp almamalarına; belirtilen işin nasıl yapıldığına; işten nesnenin ve öznenin nasıl etkilendiğine göre çatılar ayrılırlar
Fiil çatılarının oluşmasında hem fiilin anlamı hem de aldığı yapım eki önemlidir
Çatılarına göre fiiller şunlardır:
1 Öznelerine Göre Fiil Çatıları
Bu başlık altındaki fiillerde özne ve fiil arasındaki ilişki göz önüne alınır
Öznenin fiille şu ilişkileri olabilir:
]Özene fiilde anlatılan işi kendisi yapabilir
]Başkasının yaptığı işten etkilenebilir
]İşi kendisi yapıp yine ondan kendisi etkilenebilir
]İşi başkalarıyla birlikte ya da karşılıklı yapabilir
a Etken Fiil
-Etken fiilin belirttiği işi, oluşu, hareketi, durumu ve kılışı yapan öznenin kendisidir
-Özne gerçek öznedir
-Dilimizde tüm fiiller kök hâlinde iken etkendir
-Bu fiiller geçişli de olabilir geçişsiz de
Yaşlı nine, çocuktan kendisini karşı tarafa geçirmesini istedi
Çocuk da öğrenciliğin verdiği bir bilinçle seve seve ona yardım etti
b Edilgen Fiil
Gerçek öznesi söylenmeyen (ve bilinmeyen) fiillerdir
Cam kırıldı kimin kırdığı belli değil
Bir bildiri okundu Okuyan belli değil
Ev satıldı
*Fiile "-ol, -on" ekleri getirilerek yapılır
Kapı açıldı
Araba yıkandı
*Bu tür fiillerin öznesi sözde öznedir Yüklemde bildirilen işten etkilenen varlık cümlede özne gibi kullanılır, ama asıl özne söylenmemiştirKapı ve araba açma ve yıkama fiillerini yapan değil, bu fiillerden etkilenen varlıklardır
*Bazı cümlelerde işi yapan "tarafından" sözüyle ya da "-cE" ekiyle belirtilebilir
Hırsızlar polis tarafından yakalanamadı
Bu kararlar milletçe verilmedi
*Sözde ya da gerçek öznesi olmayan edilgen ve geçişsiz fiiller de vardır:
Bu sıcakta uyunmaz
Bu söze gülünür
Yarın pikniğe gidilecek
Burada kalınacak
c Dönüşlü Fiil
-Öznenin işi yaparken aynı zamanda o işten etkilendiğini gösteren fiillerdir Yani fiili yan da ondan etkilenen de öznedir
-Özne gerçek öznedir
-Nesne yoktur
- Fiile "-l, -n" ekleri getirilerek yapılır
-Bu fiiller nesne alamazlar; geçişsizdirler
Kızlar süslendi; delikanlılar güzelce giyindi
Adam hep kendisiyle övünüyor
*Tabiat olayları ile ilgili dönüşlü fiillerde "yapma" anlamı yerine "kendi kendine olma" anlamı vardır
Karlar tepelere doğru çekildi
Sıcaklardan dolayı gölün suyu çekildi
Öğleye doğru hava açıldı
Havalar ısınınca buzlar çözüldü
*Bazı fiillerin edilgen şekilleriyle dönüşlü şekilleri farklı ekle yapılır:
Sevmek > sevinmek > sevilmek
Dövmek > dövünmek > dövülmek
Giymek > giyinmek > giyilmek
Görmek > görünmek > görülmek
*İsme getirilen "-lEn" ekiyle fiile getirilen "-İş" ve "-lEş" eki de dönüşlülük anlamı katabilir:
O gün pek içlendim
Trafik polisini görünce adam tutuştu
Birazdan sakinleşir
Not: Edilgen fiille dönüşlü fiil karıştırılabilir:
Özgür konferansta oldukça sıkıldı dönüşlü
Sabaha kadar kurşun sıkıldı edilgen
d İşteş Fiil
-Fiilde bildirilen işin birden fazla kişi tarafından yapıldığını; işi beraber ya da karşılıklı yaptıklarını bildiren fiillerdir
"-ş" ekiyle yapılır
Dövüşmek, uçuşmak, gülüşmek, görüşmek
*Ya "birlikte" ya da "karşılıklı" anlamı katar
Kuşlar uçuştu birlikte
Çocuklar gülüştü birlikte
Öğrenciler kaçıştı birlikte
Arada bir yazışırız karşılıklı
Onunla Ankara'da tanıştık karşılıklı
*Bazı filler "ş" sesini yapılarında barındırır ve işteşlik ifade ederler Bunlara anlamca işteş fiiller de denebilir
Yarışmak, savaşmak, üleşmek, güreşmek, barışmak, konuşmak
*Bazı işteş fiiller bir durumdan başka bir duruma geçmeyi ifade ederler Bunlarda işteşlik anlamı zayıftır
Buharlaşmak, güzelleşmek, ağırlaşmak, sertleşmek, sakinleşmek
Durum, gün geçtikçe kötüleşiyor
Hasta, biraz daha iyileşti
Güneşte fazla kaldığından iyice esmerleşti
Rengi giderek koyulaşıyor
Not: Yapısında "ş" sesi bulunduran bütün fiiller işteş değildir Bunlara dönüşlü de denebilir
Dostluğumuz günden güne gelişiyordu
Sonunda öfkesi yatıştı
Daracık bir yere sıkıştı
Boyunda büyük işlere girişti
Fırtınadan sonra deniz yatıştı
Otobüs kalkmak üzereyken yetişti
Evinden uzakta kalmaya alıştı
*Bazı fiiller "-lE-ş" şeklinde iki ek alarak, bazıları da "-lEş" şeklinde tek ekle işteş yapılırlar
Kucak-la-ş-, selâm-la-ş-;
Toka-laş, bayram-laş
*Çoğu nesne alamaz; ama bazı işteş fiiller nesne alabilirler
Kazandıkları parayı paylaştılar
2 Nesnelerine Göre Fiil Çatıları
Fiillerin nesne alıp almadıkları, alıyorlarsa hangi özellikleri taşıdığı göz önünde tutulur
a Geçişli Fiil
-Belirtili ya da belirtisiz nesne alabilen fiillerdir
-Bu fiillere "ne?, neyi?, kimi?" soruları sorulduğunda belirtili ya da belirtisiz nesne bulunur
-İş, kılış fiilleri geçişlidir
Titizlikle elindeki yazıları inceliyordu
Son gelişinde Ankara'yı da dolaşmıştı
*Cümlede nesne kullanılmamış olsa da bu fiiller geçişlidir
Dikkatli bakmayınca fark edemezsiniz
b Geçişsiz Fiil
-Nesne alamayan fiillerdir
-Oluş ve durum fiilleri geçişsizdir
-Yükleme nesneyi bulmak için sorulan "ne?, neyi?, kimi?" sorularının cevabı yoktur
Kar yağdı, tren durdu, ben uyudum, kartallar uçtu, dışarıda kaldı, o da yoruldu
Not: Bazı fiiller hem geçişli hem geçişsiz olarak kullanılabilirler:Gezmek, dolaşmak, geçmek, sürmek, çalmak,
c Oldurgan Fiil
Geçişsiz bir fiile "-dİr, -t, -r" eklerinden biri getirilerek fiil geçişli yapılırsa buna oldurgan fiil denir
Yatmak > yatırmak
Ötmek > öttürmek
Uyumak > uyutmak
Gezmek > gezdirmek
Kaçmak > kaçırmak
d Ettirgen Fiil
-Geçişli olduğu hâlde "-dİr, -t, -r" ekleriyle tekrar geçişli yapılan fillerdir Geçişlilik dereceleri artırılmıştır
-Fiili bir başkasına yaptırma söz konusudur
-Oldurgan fiiller ettirgen hâle getirilebilir
Gazete aldı > aldırdı > aldırttı
Elbiseyi yıkadı > yıkattı > yıkattırdı
İçmek > içirmek > içirtmek
Durdurmak > durdurtmak
Uçmak > uçurmak > uçurtmak > uçurtturmak
Sonuç: Bütün fiiller çatı bakımından öznesine ve nesnesine göre ayrı ayrı iki özelliğe sahiptir:
*Çocuk koşarak yolun diğer tarafına geçti
Öznesine göre: etken; nesnesine göre: geçişsiz
*Alış veriş listesini evde unuttum
Öznesine göre: etken; nesnesine göre: geçişli
