Hz Yusuf Musul'a yerleşip o ülkenin halkını dine davet etmiş. Fakat kendisine hiç inanan olmamış. O da Musul'un halkına beddua edip oradan ayrılmış ve gelip Diyarbakıra yerleşmiş. Diyarbakır halkı ona inanmış Yunus Nebi'de onlara "İliniz mamur halkınız her zaman sevinçli olup bütün çoluk çocuğunuz asil ve olgun olalar" diye hayır - dua ederek Nefs kayası denilen yerde bir mağaraya yerleşip,orada yedi yıl oturmuş. O sırada Diyarbakır'da Amalak kızlarından olan , güzel bir kız hükümdarmış. Hz Yunus'un önerisiyle Diyarbakır kalesini siyah granit taşlardan yaptırmış. Acem tarihçileri bu nedenle buraya Diyar-ı Bikr (Bikr Diyarı) Kız şehri demişler.
BACI KARDEŞ EFSANESİ
Eskiden Silvan da tüm evler tek katlı düz damlı ve bir boydaymış.Bu evlerin damlarında yürünerek ilçenin bir tarafından bir diğer tarafına kadar gidilebilinirmiş. Bir gün ilçenin kuzey ucundaki Büyülçeşme Mahallesinde oturan bir ailenin küçük kızları evlerin damlarından yürüyerek ilçenin güney ucundaki kırkminare mahallesine kadar gitmiş ve orada kaybolmuş.Hiç çocuğu olmayan bir kadın onu bulmuş fakat çocuk kim olduğunu ve ailesini anlatamamış.Kadında onu evlat edinip büyütmüş. Yıllar sonra şehrin kuzeyinde oturan bir aile bu kızı oğullarına istemişler ve gelin almışlar.Gelin oğlan evine gelince rafta duran bezden yapılmış bir bebek görmüş.Koşup onu almış ve ağlamaya başlamış.Kaynanası ne olduğunu soruncada "benim çocukken bir bebeğim vardı bu aynen ona benziyor" demiş.Kadında bu bebeğin kaybolan kızına ait olduğunu söyleyerek gelinin annesine gidip bu kız senin öz kızın mı? diye sormuş
.Kadında onu küçükken bulduğunu ve evlat edindiğini söyleyince gelin ile damadın kardeş olduğu anlaşılmış.Son anda bir trajedi önlendiği için Allah'a şükredip kurbanlar kesmişler.
ŞİRİNVARELİ PEHLİVAN EFSANESİ
Çermik Kaplıcalarına bir pehlivan gelmiş ve Çermik beyine bir haber gönderip "Ya bana bir rakip bulsun yada bahşişimi versin gideyim" diye ferman okumuş. Bey bahşiş vermek kolay ama ona bir rakip bulamazsak beyliğimizin adına gölge düşer diye düşünmüş.Çevreyeye haber salıp tez elden bir rakip bulunmasını istemiş.Beyin yakınlarından biri "Ben Şirinvarede çok güçlü bir coban gördüm" diyince,beyde hemen bulup getirmelerini emretmiş. Çoban anasıyla helallaşıp beyin huzuruna gelmiş.Beyde ona dileğini anlatarak "Ya bu güreşi kazanıp beyliğin şerefini kurtarırsın yada kellen gider"demiş. Çoban boynu bükük mecbur kabul etmiş. Güreş başlamış.Çoban çok güçlü Pehlivanda çok ustaymış.bu nedenle öğlene kadar yenişememişler.Başından korkan çoban bakmış olacak gibi değil bir yumruk vurup pehlivanın ciğerini söküp öldürmüş. Sonuçtan memnun olan bey dileğini sormuş.Çobanda koyunlarını rahatça otlatabilmek için "Sakaltutan otlağı" 'nın kendisine verilmesini istemiş beyde kabul etmiş. O zamandan beri Sakaltutan otlağı'nın manevi sahibinin bu çoban olduğu söylenir. burada otlayan koyunların sütlerininde bol olacağına inanılır.
DİYARBAKIR KALESİ EFSANESİ
Diyarbakır kalesi ile Harput kalesi iki kardeş tarafından aynı anda yapılmıştır Diyarbakır kalesinin harcı yumurta akıyla Harput kalesininki ise sütle karılmış. Sürülerle sağılan koyunların sütleri dereler halinde akıtılarak kalenin yapıldığı yere getirilmiş. o zaman yumurtanın da bini bir paraymış. Bu iki kardeş yaptıkları kaleleri bitirdikten sonra ölümsüzlük suyundan içip uzun bir uykuya dalmışlar. Arada bir uyanıp "Diyarbakır surları yıkıldımı harput kalesi duruyor mu?" diye kalelerin yerinde durup durmadığına bakar, sonra yine uyurlarmış.
GÜMÜŞ SAKALLI PAŞA EFSANESİ
Eskiden Diyarbakır'da yaşayan Hristiyanların et yemelerinin yasak olduğu bahar ayının başındaki Paskalya günlerinde Müslümanlar kırklar Dağı'na pikniğe giderler yer içer eğlenirlermiş. Bu gelenek böyle gelip giderken Diyarbakıra bir paşa gelmiş.Bu gümüş renkli sakallı ince düşünceli nazik bir paşaymış.Hiristiyan komşularının et yemedikleri özel bir günde böyle pikniğe çıkıp et pişirmenin ve kokusunuda çevreye yaymanın doğru olmadığını belirterek bu geleneği yasaklamış ve zamanı geldiğinde de şehri kuşatan surların bütün kapılarını kapatarak kimsenin dışarıya çıkmasına izin vermemiş. Bir araya toplanıp buna bir çare düşünen Diyarbakırlılar altı yedi tane tabutu omuzlayarak Mardin kapıya gelmişler ve nöbetçiye "Cenazemiz var , mezarlığa götüreceğiz kapıyı aç demişler" kapı açılınca da kırklar dağına giderek tabutların içindeki yiyecekleri çıkararak her yıl yaptıkları gibi eğlenmeye başlamışlar.
YEDİ BELA HÜSEYİN EFENDİ EFSANESİ
Diyarbakır'lı Hüseyin Efendi'nin 12 tane köyü varmış. Az vergi vermek için resmi kayıtlarda altısının adını gösterirmiş.Zamanla diğer kayıtlarda görülmeyen köylerine devlet el koymuş.Hüseyin Efendi de İstanbul'a giderek padişahın huzuruna çıkıp köylerini kurtarmaya karar vermiş. O günün koşullarında altı ayda Diyarbakır'dan İstanbul'a varabilmiş.Fakat Padişahla görüşebilmek için tam 1 yıl beklemek zorunda kalmış. Padişahın huzuruna çıktığında dileğini bildirerek köylerinin geri verilmesini istemiş.Padişah vergi kaçırdığı için sadece 3 köyü geri vermiş. O günden sonra Hüseyin Efendi'nin sülalesine YEDİ BELALAR denmiş.
KEPOZ (CİN) EFSANESİ
Hacı Yusuf Efendi'nin cins bir atı varmış. her sabah bu atın son derece bitkin olduğunu görüyormuş.Geceleri birinin ona binerek koşturduğunu anlamış.Bir akşam atın sırtını çok yapışkan olan bir madde ile sıvamış. o gece gelen cin atın sırtı sıvandığı için kaçamamış ve ertesi sabah yakalanmış.Bu kocaman memelerini omuzlarına atmış uzun dağınık saçlı ve iri yarı bir kadın kılığındaymış.Hacı Yusuf Efendi hemen onun saçından bir parça keserek saklamış. Böylece cin o evin kölesi olmuş ve altıbuçuk yıl bu eve hizmet vermiş. Bir gün evdeki kadınlar hamama gitmişler. Evin altı aylık bebeğinide cine bırakmışlar. Cin onlar hamamdayken evin her yerini arayarak saçını bulmuş. Altı aylık bebeğide kaynayan süt kazanına atarak hamama gitmiş. orada yıkanan ev sahibi kadına "Saçımı buldum artık özgürüm bebeğinizide kaynayan süt kazanına atarak öldürüp beni yıllarca köle yapmanızın intikamını aldım"demiş ve ortadan kaybolmuş.
Zembil Satan Efsanesi
Silvan Kalesi’nin kuzey tarafında bir tepe teşkil eden enkaz arasındaki burcun adına halk “Zembilfüroş” burcu demektedir. Bunun bir efsanesi var.
Vaktiyle Silvan kale burçlarının birinde yaşıyan, geçimini Zenbil satmakla temin eden evli bir adan varmış. Bu çok güzel yapılı melek gibi bir adammış. Şehrin sokaklarını gezerek zembil satmakta iken bir gün hükümdarın karısın arastlamış. Hükümdarın karısı, bu erkek güzeli adama aşık olmuş. Ne kadar zembili varsa alacağını, hepsini alıp sarayına getirmesini söylemiş. Adamda o gün ne kadar zembili varsa yükleyip saraya götürmüş. Onı bekleyen hükümdarın karısı bütün zembilleri almış ve adama aşkını açıklamış. Kendisine her türlü yapmaya hazırolduğunu, yeter ki aşkına cevap vermesini dilemiş. Zembil satan, evli olduğun, böyle bir günah işlemeyeceğini beyanla red cevabı vermiş. Kadın asılmalarına devam etmiş, bir sonuç alamayacağını görünce, başka bir çare düşünmüş. Bir gün zembil satanı gizlice takip ederek, Kaldığı burcu öğrenmiş. Kerndisi evde yokken karısına giderek durumu anlatmış ve “sadece bir gece ben senin yerine geçeyim”, sen başka yerde kal, sana ölünceye kadarkocan ve çocuklarınarahat geçinebileceğiniz kadar para veririm”diyerek kadıncağızı kandırmış. Onun elbiselerini giyerek, geceyi beklemiş. Zembil satan, gece evine gelip karısının yatağına girince hal ve tavırlarından koynundaki kadının kendi karısı olmadığını anlamış ve hemen sokağa fırlamış hükümdar karısı peşine düşmüş. Zembil satan, bu kadının elinden başka bir kurtuluş yolu olmadığını anlayınca kendini bugün adını taşıyan burçtan aşağı atarak paramparça olmuş. Ona aşık kadında kendini peşinden atarak ölmüş. O günden bu güneburca zembilfüroş(zembil satan)Burcu denmektedir.
Gelincik Dağı Efsanesi
Çermik kasabasının batı-kuzeyinde bir dağ vardır. Buna gelincik dağı denir.İnanışa göre, vaktiyle buradan bir gelin alayı ağır ağır geçerken çocuklardan biri altını pislemiş, annesi başka bir şey bulamadığı için yavrusunun pisliğini yufka ile temizlemeye kalkışınca Tanrının gazabına uğramış ve bütün alay gelinle birlikte taş kesilmiş. Uzaktan insan dizisi gibi görünen bu taş yığınları halen durur.
Ben-u Sen Burcu
Şehri baştanbaşa kuşatan surların güney batı-bölümüne Benusen surları denir. Bu bölümdeki surlar içinde bilhassa Yedi kardeş ve Evlibeden (Ukubeden ) burçları ayrı bir değer taşır. Çok sağlam, çok süslü kitabeli burçlarıdır. Bu burçlara ve bulundukları çevreye Benüsen denmesinin günümüze kadar gelmiş efsanesi şudur.
Zamanın hükümdarı bu mıntıkada çok süslü, çok sağlam ve çok güzel iki büyük burç yaptırmak istemiş ve bir müsabaka açmış. O sıralarda şehirde baş usta ,iki kişi varmış, biri bu işlerin ustası, diğeride onun kalfası imiş. Bunlar müsabakaya girmişler Yedikardeş burcunu usta, Evlibeden burcunu da kalfası yapmaya başlamışlar. Burçlar tamlanmış. Hükümdar, erkanıyla, şehrinileri gelenleriyle bura gelmiş. Neticede kalfanın yaptığı Evlibeden burcunun birinciliğine karar verilmiş. Buna çok üzülen usta hırsından kendini Yedikardeş burcundan aşağı atmış, param parça olup ölmüş. O günden bugüne, buraya Benüsen denir.Halk hekimliği, folklorun kollarundan biridir. Diyarbakır’ın halk hekimliğinde karpuzun ayrı bir yeri vardır. Karpuzun idrar söktürücü, böbrek taşlarını döktürücü olduğuna inanılır ve şöyle denir.
Kavun ye bilegen bağ,
Üzüm ye rengen bağ,
