Cumhuriyet Tarihi 1923-2009 (Kisa Aciklamali)

Devletin Örgütlenmesi ve İnkılaplar:
Ulusal Kurtu-luş Savaşı’nın kazanılıp, Lozan Barış Antlaşması’nın imzalan-masından sonra Mustafa Kemal ilk iş olarak savaş sırasında kurulan Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk cemiyetlerini birleştirerek, Cumhuriyet Halk Fırkası (Partisi)’na dönüştürdü ve fırkanın genel başkanlığını üstlendi. Cumhuriyet Halk Partisi (CHP)’nin amacı ülkeyi modernleştirmek ve model olarak benimsenen Batı sistemini, kurumlarını ve yaşam tarzını hayata geçirmekti.

29 Ekim 1923 tarihinde inkılapların en önemlisi kabul edilen Cumhuriyet ilan edildi. Ulusal mücadelenin önderi Mustafa Kemal, oy birliğiyle Türkiye’nin ilk Cumhurbaşkanı seçildi. İsmet Paşa (İnönü) da Başbakan olarak atandı. TBMM, Cumhuriyet’in ilanından dört ay sonra, hilafeti kaldırarak, Osmanlı hanedanı mensuplarının ülke dışına çıkarılmasına karar verdi (3 Mart 1924).



Modern bir devlet ve toplum yapısının oluşturulması için, din ve devlet işlerinin birbirinden ayrılması, bireylerin inanç ve vicdan özgürlüklerinin sağlanması gerekiyordu. Bu nedenle de bir hilafet kurumu olan Şeriye ve Evkaf Vekâleti kaldı-rılarak, Başbakanlığa bağlı Diyanet İşleri Başkanlığı ve Evkaf Müdürlüğü kuruldu. Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile din okulları düzenine ve ikili eğitim yapısına son verilerek, tüm okullar ve eğitim işleri Millî Eğitim Bakanlığı bünyesinde birleştirildi. Adli Teşkilat Yasası ile şeriat mahkemeleri yerini bağımsız mahkemelere bıraktı. 25 Kasım 1925 tarihinde çıkarılan Şapka Kanunu ile sarık ve fes giyilmesi yasaklandı ve “şap-ka” millî başlık oldu. 30 Kasım 1925 tarihinde tekke, zaviye ve türbeler kapatılarak tarikat unvanları kaldırıldı. 26 Aralık 1925 tarihinde uluslararası saat ve takvim düzenleri kabul edildi. 17 Şubat 1926 tarihinde Osmanlı hukukunun temel taşları olan Mecelle ve Şer’i Hukuk yerine “Türk Medeni Kanunu” kabul edildi. Buna paralel olarak Borçlar, Ceza ve Ticaret kanunları da çağdaş esaslar doğrultusunda yeniden düzenlendi.

Çok eşliliğin yasaklanması ve boşanmalar konusunda sade-ce mahkemelerin yetkili kılınması, kadın hakları konusunda atılan ilk önemli adımları oluşturdu. Kadınlar birçok Avrupa ülkesinden önce; 1930 yılında belediyeler, 1933 yılında köy ihtiyar heyetleri, 1934 yılında ise TBMM için seçme ve seçil-me hakkı elde etti.

İnönü Dönemi ve Savaş Yılları:
Atatürk’ün vefatın-dan sonra Cumhurbaşkanı seçilen İsmet İnönü, başarılı bir denge politikası izleyerek Türkiye’yi 1939 yılında başlayan 2. Dünya Savaşı’nın dışında tutmayı başardı.


Bununla birlikte, savaşın bitmesine kısa bir süre kala ABD, İngiltere ve SSCB’nin yanında yer alarak Almanya ve Japon-ya’ya savaş ilan eden Türkiye, 26 Haziran 1945 tarihinde San Francisco Konferansı’na davet edilerek Birleşmiş Milletler Bildirisi’ni imzaladı ve kurucu üyeler arasında yer aldı.

Çok Partili Döneme Geçiş:
Fuat Köprülü, Refik Kor-altan, Celal Bayar ve Adnan Menderes, tarihe “Dörtlü Takrir” olarak geçen ünlü önergelerini CHP Meclis Grubu’na vererek iç tüzüğün ve bazı yasaların değiştirilmesini istemişlerdi. “Dörtlü Takrir”e imza koyanlar, 7 Ocak 1946 günü, Demok-rat Parti (DP)’yi, kurdular. Demokrasinin ve liberal ekonomi anlayışının öncülüğünü yapan DP, 1946 seçimlerinde meclise girmeyi, 1950 seçimlerinde ise tek başına iktidara gelmeyi başardı. 1954 seçimlerinde oylarını artırarak iktidarını daha da perçinleyen DP, 1957 seçimlerinde oy kaybına uğrama-sına rağmen 27 Mayıs 1960’a kadar iktidarını sürdürdü.


CHP iktidarı döneminde benimsenmeye başlanan Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ile yakın iş birliği, DP iktidarı döne-minde dış politikaya yeni boyutlar getirdi. Missouri gemisinin İstanbul’a gelişi, Truman Doktrini ve Marshall Planı’nın uy-gulamaya konması ile ABD’den ilk ekonomik ve askerî yardımların gelmeye başlaması, İsmet İnönü’nün bu doğ-rultuda attığı temelleri sağlamlaştırmıştı. Türkiye, DP iktidarı döneminde Kore’ye asker gönderdi ve Kuzey Atlantik Paktı Örgütü (NATO)’ne üye oldu (1952).

1954 seçimlerinden sonra ekonominin, halkın ve sivil-asker bürokratların durumu bozulmaya başlamıştı. Halktaki hoş-nutsuzluk karşısında muhalefet ve basının da eleştirileri sertleşmişti. İktidar ise bu eğilime karşı bazı sert önlemler almaya yönelmişti. Ana muhalefet partisi lideri İsmet İnö-nü’nün yurt gezilerinde karşılaştığı engeller, basını kontrol altında tutmak için başvurulan yöntemler ve Mecliste kurulan “Tahkikat Komisyonu” tansiyonu iyice yükseltmiş, rejim tar-tışmalarına yol açmıştı.


27 Mayıs ve Ara Dönem:
Silahlı Kuvvetlerin çeşitli kademelerindeki bir grup subay, 27 Mayıs 1960 sabahı planlı bir şekilde harekete geçerek, 10 yıllık DP iktidarını de-virdi ve yönetime el koydu. İhtilalci subaylar tarafından “Millî Birlik Komitesi (MBK)” adında bir komite kuruldu. Kara Kuv-vetleri Komutanı Orgeneral Cemal Gürsel; Devlet, Hükûmet ve Millî Birlik Komitesi başkanlığı görevlerini üstlendi. MBK yasama görevini üstlenirken, 17 Haziran 1960’ta çoğu sivil-lerden oluşan bir hükûmet göreve başladı.

Kurucu Meclis, 5 Ocak 1961 tarihinde toplandı. Kurucu Mecli-sin son şeklini verdiği Anayasa, 9 Temmuz 1961 tarihinde yapılan referandumla kabul edilerek yürürlüğe girdi. 1961 Anayasası’nın getirdiği en önemli yenilik; parlamentonun, Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu olmak üzere iki ka-nattan oluşmasıydı. MBK, 15 Ekim 1961 tarihinde yapılan seçimlerle iktidarı sivillere teslim etti. Anayasa gereği MBK’nin 22 üyesi “Tabii Senatör” olarak parlamentoya girer-ken, Cemal Gürsel Cumhurbaşkanı seçildi.


Devrik Cumhurbaşkanı, Başbakan, Bakanlar Kurulu üyeleri, milletvekilleri ve bazı bürokratlar 27 Mayıs 1960 sabahı Harp Okulu’nda gözetim altına alınmışlardı. Yassıada’da kurulan “Yüksek Adalet Divanı”, “Anayasa’yı ihlal” ile suçladığı DP iktidar mensuplarından 15’ine idam cezası verdi. Bunlardan 12’si MBK tarafından müebbet hapse çevrildi. Dışişleri Baka-nı Fatin Rüştü Zorlu ve Maliye Bakanı Hasan Polatkan 16 Eylül 1961, DP iktidarının Başbakanı Adnan Menderes ise 17 Eylül 1961’de İmralı Adası’nda idam edildi. Diğer tutukluların tümü 1964 yılına kadar çeşitli aflarla serbest bırakıldı.

Hareketli Yıllar ve AP Dönemi:
15 Ekim 1961’de yapılan ilk seçimlerde, emekli Orgeneral Ragıp Gümüşpala liderliğindeki Adalet Partisi ile ihtilal hükûmetinin Maliye Bakanlığını yapan Ekrem Alican’ın liderliğindeki Yeni Türkiye Partisi’nin oy toplamı, DP’nin 1957 yılında aldığından daha fazlaydı. CHP’nin oyları ise % 41’den % 37’ye gerilemişti.

Seçimlerden sonra CHP Genel Başkanı İsmet İnönü’nün başkanlığında kurulan CHP-AP koalisyon hükûmeti, sivil rejime dönüşü kolaylaştırmakla birlikte iç uyumsuzluklar ne-deniyle uzun ömürlü olamadı. Onu, yine İsmet İnönü’nün başkanlığında kurulan 2. ve 3. koalisyonlarla, Suat Hayri Ür-güplü’nün başkanlığında kurulan koalisyon hükûmeti izledi.

Ragıp Gümüşpala’nın 1964’te vefatıyla boşalan AP Genel Başkanlığı’na, Devlet Su İşleri eski Genel Müdürü Süleyman Demirel seçildi. AP, 1965 seçimlerinde oyların % 53’ünü alarak tek başına iktidara geldi. Bu seçimlerin bir özelliği de Türkiye’de ilk kez bir sosyalist partinin -Türkiye İşçi Partisi- seçimlere katılması ve 14 milletvekilliği kazanmasıydı.

12 Mart ve Ara Rejim:
1968 yılında başlayan öğren-ci eylemleri giderek siyasi ve ideolojik bir içerik kazanarak teröre dönüşmüştü. Bu terörü durdurmak gerekçesiyle ko-mutanlar 12 Mart 1971’de muhtıra verdiler. Yeni ara rejimin ilk hükûmeti, CHP’den istifa eden Prof. Nihat Erim tarafından kuruldu. Sıkıyönetim ilan edildi ve bazı özgürlükler kısıtlandı. 1. ve 2. Erim hükûmetlerinin sert önlemlerine rağmen terö-rün tırmanışa geçmesi önlenemeyince Ferit Melen’in kurduğu hükûmet iktidara geldi. Onu izleyen Naim Talu hükûmeti ise bir çeşit demokrasiye geçiş sürecini başlattı. 1973 yılında TBMM’de yapılan Cumhurbaşkanlığı seçimini 12 Martçıların adayı Faruk Gürler kaybetti, AP ve CHP’nin ortak adayı Fahri Korutürk kazandı.
Bu arada İsmet İnönü, milletvekilliğinden, CHP Genel Baş-kanlığı ve üyeliğinden istifa etti. Hemen toplanan kurultayda Bülent Ecevit, Genel Başkan seçildi.

Ecevit Hükûmetleri ve “MC” Dönemleri:
1973 yılın-da yapılan seçimler, 12 Mart rejiminin sonunu getirmişti. Se-çimlerde hiçbir partinin tek başına iktidara gelememesi yeni koalisyonlar dönemini başlattı. En yüksek oyu alan CHP, görüşlerinde dinî motifleri öne çıkaran Millî Selamet Partisi (MSP) ile koalisyon hükûmeti kurdu. Bu ilginç uzlaşma, olumlu sonuçlar doğurdu ise de dünyadaki konjonktürel gelişmeler Türkiye’ye, dolayısıyla hükûmete de yansıdı. Dünyadaki petrol bunalımının ardından Kıbrıs sorunu gün-deme geldi. Nikos Sampson’un 1974 Haziran ayında Kıbrıs Cumhurbaşkanı Makarios’a karşı ENOSİS’çi bir darbe yapma-sı üzerine Türkiye, anlaşmalardan doğan garantörlük hakkı-nı kullanarak Kıbrıs’a askerî müdahalede bulunmak zorunda kaldı. Bu müdahaleye Batı olumsuz tavır alırken, ABD Tür-kiye’ye ekonomik ambargo ilan etti. Kıbrıs müdahalesi son-rası izlenecek dış politika konusunda anlaşmazlık belirince, CHP-MSP koalisyonu dağıldı (Kasım 1974). Başbakanlık gö-revi verilen Kontenjan Senatörü Sadi Irmak’ın kurduğu hü-kûmet ise TBMM’den güvenoyu alamadı.


Yeni katılanlarla milletvekili sayısını artıran AP; MSP, MHP (Milliyetçi Hareket Partisi) ve CGP (Cumhuriyetçi Güven Partisi) ile bir araya gelerek çoğunluğu sağladı. Yeni hü-kûmeti kurma görevi Süleyman Demirel’e verildi. Demirel 1977 seçimlerine kadar işbaşında kalacak olan ilk Milliyetçi Cephe (MC) hükûmetini kurdu (Mart 1975). 1977 seçim-lerinde hiçbir parti tek başına iktidar olabilecek çoğunluğu sağlayamayınca, Süleyman Demirel bu kez CGP’nin dâhil olmadığı 2. MC hükûmetini oluşturdu (Temmuz 1977). 1974 yılında başlayan ekonomik bunalım ve terör derinleşerek devam ediyordu.

Süleyman Demirel başkanlığındaki 2. MC hükûmeti, Aralık 1977 tarihinde CHP’nin gensorusu ile düşürüldü. CHP lideri Bülent Ecevit; 11 bağımsız milletvekili, DP ve CGP’nin desteğiyle yeni bir hükûmet kurdu. Fakat ne ekonomik dar-boğazdan çıkılabildi ne de terörün tırmanışı durdurulabildi. 1979 sonbaharında yapılan Cumhuriyet Senatosu kısmi yenileme seçimlerini CHP kaybedince, Başbakan Bülent Ecevit görevden çekildi. AP lideri Süleyman Demirel, bu kez MSP ve MHP tarafından dışarıdan desteklenen AP azınlık hükûmetini kurdu (25 Kasım 1979).

AP azınlık hükûmetinin ülkeyi ekonomik darboğazdan çıkarmak için aldığı “24 Ocak Kararları” kısa sürede olumlu sonuç verdi ama terör olay-larının önüne geçilemedi. Terörün yoğun olduğu illerde sıkı-yönetim ilan edildi. Öte yandan 1980 yılının ilk aylarında görev süresi dolan Fahri Korutürk’ün yerine yeni cumhurbaş-kanı bir türlü seçilemiyordu.

Sosyal ve Siyasal Gerilim:

RP’nin hükûmet hakkındaki gensorusunu, DYP’nin destekleyeceğini açıklaması üzerine Mesut Yılmaz, 6 Haziran 1996 tarihinde istifa etti. Cum-hurbaşkanı Süleyman Demirel bu kez RP Genel Başkanı Necmettin Erbakan’ı hükûmeti kurmakla görevlendirdi. Nec-mettin Erbakan’ın kurduğu ve “Refahyol” olarak adlan-dırılan RP-DYP koalisyon hükûmetinde DYP Genel Başkanı Tansu Çiller, Başbakan Yardımcılığı ve Dışişleri Bakanlığı görevlerini üstlendi. Bu dönemde yoğunlaşan irtica tartış-maları sosyal ve siyasal gerilimin artmasına neden oldu.

Millî Güvenlik Kurulu, 28 Şubat 1997 tarihli toplantısında irti-canın tırmanmakta olduğu uyarısını yapınca yeni bir süreç başladı. Bu gerilimli süreçte Başbakan Necmettin Erbakan, başbakanlık görevini hükûmet ortağına devretmek amacıyla 18 Haziran 1997 tarihinde istifa etti. Cumhurbaşkanı Süley-man Demirel ise 19 Haziran 1997 tarihinde hükûmeti kur-makla Tansu Çiller’in yerine Mesut Yılmaz’ı görevlendirdi. Mesut Yılmaz’ın kurduğu ve kamuoyunda “Anasol-D” olarak bilinen ANAP-DSP-DTP koalisyonuyla kurulan azınlık hükû-meti, 12 Temmuz 1997 tarihinde TBMM’den güvenoyu aldı.



Bu dönemde, erken seçimlerin; genel ve yerel seçimlerin birleştirilerek 18 Nisan 1999 tarihinde yapılması kararlaştı-rıldı. Hükûmet, muhalefetin gensoru önergesiyle 25 Kasım 1998 tarihinde düşürüldü. Bülent Ecevit tarafından 17 Ocak 1999 tarihinde kurulan DSP azınlık hükûmeti, Meclisten güvenoyu alarak 18 Nisan seçimlerine kadar görevde kaldı. Seçim sonucunda DSP, MHP, FP (Fazilet Partisi), ANAP ve DYP parlamentoda temsil edilme hakkı kazanırken; CHP % 10’luk ülke barajını aşamayarak parlamento dışında kaldı. DSP oylarını büyük oranda artırırken, MHP en fazla oy alan ikinci parti oldu. Merkez sağdaki ANAP ve DYP ise büyük oy kaybına uğradı. Ocak 1998 tarihinde Anayasa Mahkemesi tarafından kapatılan RP’nin bağımsız kalan milletvekillerinin katılımıyla kurulan Fazilet Partisi de eski oy oranını koruyamadı.

DSP Genel Başkanı Bülent Ecevit, 28 Mayıs 1999 tarihinde DSP-MHP-ANAP koalisyon hükûmetini kurdu. Yeni hükûmet göreve başlar başlamaz Devlet Güvenlik Mahkemelerinin sivilleştirilmesi, Bankalar Kanunu, “uluslararası tahkim”i ön-gören Anayasa değişikliği, sosyal güvenlik reformu gibi önemli konularda yeni yasaların çıkmasını sağladı. 16 Mayıs 2000 tarihinde görev süresi dolan Süleyman Demirel’in yerine, Mecliste temsil edilen 5 partinin genel başkanlarının katıldığı bir teklifle aday gösterilen Anayasa Mahkemesi Başkanı Ahmet Necdet Sezer, 3. turda 330 oy alarak Türkiye’nin onuncu Cumhurbaşkanı seçildi.

Önce Kriz, Sonra İstikrar:
Türkiye, Şubat 2001 tari-hinde Cumhuriyet tarihinin en ağır ekonomik krizine girdi ve ekonomik dengeler birdenbire altüst oldu. Hükûmet, Dünya Bankası Başkan Yardımcısı Kemal Derviş’i, Ekonomiden So-rumlu Devlet Bakanlığına getirdi. IMF ve Dünya Bankasından büyük ölçekli krediler sağlandı. Bankalar Yasası yeniden düzenlendi. TBMM tarafından Anayasa’nın birçok maddesin-de değişiklik yapılarak AB standartlarına uyum konusunda önemli adımlar atıldı.

TBMM’de, DSP-MHP ve ANAP’tan oluşan koalisyon hükûme-tinin önerisiyle, 3 Kasım 2002 tarihinde erken genel seçim-lerin yapılması kararlaştırıldı. Seçimlerde sadece yeni kurul-muş olan AK Parti (Adalet ve Kalkınma Partisi) (% 34.28) ve CHP (% 19.39) parlamentoya girebildi. AK Parti Meclisteki 550 sandalyeden 365’ini elde ederek tek başına iktidara gelirken, CHP ana muhalefet partisi oldu.

AK Parti Dönemi: Seçimlerden sonra, AK Parti Kayseri Milletvekili Abdullah Gül tarafından 58. Hükûmet kuruldu. AK Parti Genel Başkanı Recep Tayyip Erdoğan, seçilme yeterliliği önündeki engel kalktıktan ve Siirt’teki ara seçimde milletvekili seçildikten sonra, 59. Hükûmeti kurarak Başbakanlık görevini Abdullah Gül’den devraldı (Mart 2003).

Bu dönemde AK Parti Genel Başkanı Recep Tayyip Erdoğan, Avrupa ülkelerinin başbakanlarıyla bir araya gelerek, Türkiye’nin AB üyeliğine katılım müzakerelerinin başlatılması için yoğun olarak çalıştı ve 14 AB ülkesinde çeşitli temas-larda bulundu. Bu dönemin en önemli siyasi olayları ise; AB Kopenhag Zirvesi’nde Türkiye’nin tam üyeliğe ilişkin görüş-meleriyle ilgili tarihin Aralık 2004 olarak belirlenmesine karar verilmesi ile hükûmetin, Irak Savaşı nedeniyle istediği


“Türkiye’de yabancı asker bulundurma ve yabancı ülkelere asker gönderme” yetkisinin TBMM tarafından reddedilmesi oldu.

Bu dönemde uygulanan ekonomik politikalarla hedeflenen düzeyde bir büyüme hızı yakalandı ve enflasyon düşürüldü.

Aynı dönemde ihracat rekor düzeyde arttı. Turizmde ise hem altyapı çalışmalarında hem de ülkeye gelen turist sayısında ciddi gelişmeler görüldü. Enerji, tarım, sağlık, eğitim ve ça-lışma hayatında sosyal destek projeleri ve iyileştirme çalış-maları yürütüldü.

59. Hükûmet, önceki hükûmetlerin kaldığı yerden devam ederek, AB ile ilişkileri aynı canlılıkla sürdürdü. AB’ye uyum süreci çerçevesinde Türkiye’nin kendi ihtiyaçlarını da göz önünde bulunduran yasal ve yapısal reformlara devam edildi.

Görev süresi 16 Mayıs 2007 tarihinde dolan Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer’den boşalacak olan makama Türkiye Cumhuriyeti’nin on birinci Cumhurbaşkanını seçmek için TBMM’de yapılan oylamaların Anayasa Mahkemesi tara-fından geçersiz sayılması üzerine; TBMM, 4 Kasım 2007 tarihinde yapılması gereken milletvekili genel seçimlerinin 22 Temmuz 2007 tarihinde yapılması yolunda bir karar almış ve erken seçime gitmiştir.

22 Temmuz tarihinde yapılan erken milletvekili genel seçim-lerinde; seçime katılma oranı % 84.25 olmuş, AK Parti ge-çerli olan 35.049.691 oyun % 46.58’ini, CHP % 20.88’ini, MHP ise % 14.27’sini alarak % 10’luk ülke barajını geçen 3 siyasi parti olarak TBMM’ye girmiştir. Ayrıca bağımsız mil-letvekili seçilen 26 kişi de TBMM’ye girmeye hak kazan-mıştır.

CHP ile ortak liste hâlinde seçime giren DSP’li 13 milletve-kili, seçim sonrası CHP’den ayrılarak partilerine dönmüştür.

Böylece TBMM’de, 20 milletvekilinin üzerine çıkarak grup kuran parti sayısı 4, temsil edilen parti sayısı ise 7 olmuştur.

28 Ağustos 2007 tarihinde Cumhurbaşkanlığı seçimi için TBMM’de yapılan 3. tur oylamada AK Parti Kayseri Milletvekili ve 59. Hükûmetin Dışişleri Bakanı Abdullah Gül, Türkiye Cumhuriyeti’nin on birinci Cumhurbaşkanı seçilerek aynı gün göreve başlamıştır. 29 Ağustos 2007 günü ise, 59. Hükûmetin Başkanı Recep Tayyip Erdoğan, yeni hükûmet listesini Cumhurbaşkanı Abdullah Gül’e sunmuş, Cumhurbaşkanı tarafından onay-lanan kabine Türkiye Cumhuriyeti’nin 60. Hükûmeti olarak göreve başlamıştır.

28 Mart 2009 tarihinde yapılan yerel seçimlerde AK Parti il genel meclisinde % 38.3 oy oranı ve 10’u büyükşehir 45 ilde belediye başkanlığı elde etmiştir. CHP % 23.17 oy oranıyla 3’ü büyükşehir 13 ilde, MHP % 16.02 oy oranıyla 1’i bü-yükşehir 10 ilde, DTP ise % 5.72 oy oranıyla 1’i büyükşehir 8 ilde belediye başkanlığı kazanmışlardır.


[ALINTI]