ATMOSFERDE SU BUHARI VE YAĞIŞ
Havadaki su buharının kaynağı, esas olarak buharlaşma ve terlemedir. Buharlaşma, okyanusların, denizlerin, göllerin, bataklıkların, akarsuların ve buzulların üzerinde meydana gelir; terleme ise bitkilerden olur. Sadece suların üzerinden meydana gelen buharlaşmaya fizikî buharlaşma dendiği halde, hem sular yüzündeki buharlaşmaya hem de bitkilerin terlemesine bir arada fizyolojik buharlaşma yahut evapotranspirasyon denir.
Gerek buharlaşmanın gerek evapotranspirasyonun iki çeşidi vardır. Zeminde yeterli ve devamlı su bulunduğu takdirde o yerdeki sıcaklık şartlarının meydan vereceği en çok buharlaşma miktarına potansiyel buharlaşma; yine aynı şartlar altında meydana gelebilecek evapotranspirasyon miktarına da potansiyel evapotranspirasyon denir. Potansiyel buharlaşma ile potansiyel evapotranspirasyon ancak yağışın buharlaşmadan ve evapotranspirasyondan fazla olduğu, başka bir deyişle zeminin daima nemli olduğu zamanlarda meydana gelir.
Bunlara karşılık, toprakta herhangi bir anda sadece mevcut su üzerinden meydana gelen buharlaşmaya gerçek buharlaşma; yine aynı şartlar altında meydana gelen evapotranspirasyona da gerçek evapotranspirasyon denir. Gerçek buharlaşma ile gerçek evapotranspirasyon, çoğunlukla, yağışın buharlaşmadan ve evapotranspiras-
yondan az olduğu başka bir deyişle zeminin kuru olduğu zamanlarda meydana gelen miktarlardır.
Potansiyel buharlaşma ile gerçek buharlaşma arasında daha iyi bir mukayese yapabilmek için şöyle bir misâl verilebilir; Büyük Sahra’daki sıcaklık şartları zeminde yeterli su bulunduğu takdirde yıl içinde 4000 mm. iik suyu buharlaştırabilir. O halde Büyük Sah- ra'daki yıllık potansiyel buharlaşma 4000 mm. dir. Buna karşılık Büyüle Sahra’daki gerçek buharlaşma 200 mm. kadardır; çünkü zeminde ancak bu kadar su vardır.
Buharlaşma bir yerin iklimini ortaya koymada kullanılan önemli iklim elemanlarından biridir. Bilindiği gibi iklim, bitkilerin yetişme şartlarının başında gelir. Bitkilerin yetişmeleri esnasında suya en fazla ihtiyaç gösterdikleri devreler, eğer buharlaşmanın en fazla olduğu devreler ise, başka bir deyişle buharlaşma yağışlardan fazla ise, o yerde bitkiler için, hiç olmazsa bazı cinsler için yaşama imkânı zorlaşır. Bu açıdan, buharlaşma miktarlarının bilinmesi, özellikle ziraat coğrafyası ve bitkiler coğrafyası bakımından büyük önem taşır.
Serbest su üzerindeki buharlaşma, sıcaklığa, basınca, rüzgâra; havanın nemine ve coğrafî enleme bağlıdır. Toprak yüzünden olan buharlaşmaya ise, bu söylenenlere ek olarak, zeminin nemlilik derecesi, bitki örtüsü ve yeraltı su seviyesinin derinliği de tesir eder.
Buharlaşma sıcaklıkla çok yakından ilgilidir. Buharlaşmanın gün esnasında ve sene içinde gösterdiği değişmeler, sıcaklığın günlük ve senelik değişmelerine çok benzer. Güneş doğduğu anda en az olan buharlaşma öğleden sonra saat 12-15 arası en yüksek seviyeye çıkar. Yine soğuk mevsimde önemsiz olan buharlaşma sıcak mevsimde büyük değer kazanır. Basıncın yükselmesi buharlaşmayı azaltır; basınç düşerse buharlaşma artar. Basıncın daha düşük olduğu dağlarda buharlaşmanın fazlalığı bu yüzdendir. Yükseltinin buharlaşma üzerindeki tesiri, bugün için tam bir açıklığa kavuşmamış olmakla beraber, yükseldikçe basıncın düşmesi ve bu düşüşe uyaı ak buharlaşmanın artması, buharlaşma Üzerinde yükseltinin
aylı tesirini gösterir. Rüzgâr buharlaşmayı artıran bir unsurdur, pâr ne kadar hızlı eserse, buharlaşma o kadar fazla olur. Hava- y™mh oIması buharlaşmayı azaltır. Hava kuru olduğu oranda
fazla nem yükleneceği için, buharlaşma nemli havaya göre, kuru I havada daha fazla olacaktır. Zeminin nemli oluşu buharlaşmama 1 fazlalığına sebep olur. Yer daima nemli ise potansiyel buharlaşmaya erişilir. Bitki Örtüsünün sıklığı toprak yüzünden olan buharlaşmayı azaltır. Bölge, bitki örtüsü bakımından ne kadar fakirse bu harlaşma o kadar fazla olur. Yeraltı su seviyesinin yüzeye yakın olması buharlaşmanın artmasına, yüzeyden uzak olması ise buharlaşmanın azalmasına yol açar. Nihayet buharlaşma coğrafî enleme bağlıdır. Ekvatordan uzaklaştıkça buharlaşma azalır; Ekvatora, yaklaştıkça artar.
Yusuf DÖNMEZ
Havadaki su buharının kaynağı, esas olarak buharlaşma ve terlemedir. Buharlaşma, okyanusların, denizlerin, göllerin, bataklıkların, akarsuların ve buzulların üzerinde meydana gelir; terleme ise bitkilerden olur. Sadece suların üzerinden meydana gelen buharlaşmaya fizikî buharlaşma dendiği halde, hem sular yüzündeki buharlaşmaya hem de bitkilerin terlemesine bir arada fizyolojik buharlaşma yahut evapotranspirasyon denir.
Gerek buharlaşmanın gerek evapotranspirasyonun iki çeşidi vardır. Zeminde yeterli ve devamlı su bulunduğu takdirde o yerdeki sıcaklık şartlarının meydan vereceği en çok buharlaşma miktarına potansiyel buharlaşma; yine aynı şartlar altında meydana gelebilecek evapotranspirasyon miktarına da potansiyel evapotranspirasyon denir. Potansiyel buharlaşma ile potansiyel evapotranspirasyon ancak yağışın buharlaşmadan ve evapotranspirasyondan fazla olduğu, başka bir deyişle zeminin daima nemli olduğu zamanlarda meydana gelir.
Bunlara karşılık, toprakta herhangi bir anda sadece mevcut su üzerinden meydana gelen buharlaşmaya gerçek buharlaşma; yine aynı şartlar altında meydana gelen evapotranspirasyona da gerçek evapotranspirasyon denir. Gerçek buharlaşma ile gerçek evapotranspirasyon, çoğunlukla, yağışın buharlaşmadan ve evapotranspiras-
yondan az olduğu başka bir deyişle zeminin kuru olduğu zamanlarda meydana gelen miktarlardır.
Potansiyel buharlaşma ile gerçek buharlaşma arasında daha iyi bir mukayese yapabilmek için şöyle bir misâl verilebilir; Büyük Sahra’daki sıcaklık şartları zeminde yeterli su bulunduğu takdirde yıl içinde 4000 mm. iik suyu buharlaştırabilir. O halde Büyük Sah- ra'daki yıllık potansiyel buharlaşma 4000 mm. dir. Buna karşılık Büyüle Sahra’daki gerçek buharlaşma 200 mm. kadardır; çünkü zeminde ancak bu kadar su vardır.
Buharlaşma bir yerin iklimini ortaya koymada kullanılan önemli iklim elemanlarından biridir. Bilindiği gibi iklim, bitkilerin yetişme şartlarının başında gelir. Bitkilerin yetişmeleri esnasında suya en fazla ihtiyaç gösterdikleri devreler, eğer buharlaşmanın en fazla olduğu devreler ise, başka bir deyişle buharlaşma yağışlardan fazla ise, o yerde bitkiler için, hiç olmazsa bazı cinsler için yaşama imkânı zorlaşır. Bu açıdan, buharlaşma miktarlarının bilinmesi, özellikle ziraat coğrafyası ve bitkiler coğrafyası bakımından büyük önem taşır.
Serbest su üzerindeki buharlaşma, sıcaklığa, basınca, rüzgâra; havanın nemine ve coğrafî enleme bağlıdır. Toprak yüzünden olan buharlaşmaya ise, bu söylenenlere ek olarak, zeminin nemlilik derecesi, bitki örtüsü ve yeraltı su seviyesinin derinliği de tesir eder.
Buharlaşma sıcaklıkla çok yakından ilgilidir. Buharlaşmanın gün esnasında ve sene içinde gösterdiği değişmeler, sıcaklığın günlük ve senelik değişmelerine çok benzer. Güneş doğduğu anda en az olan buharlaşma öğleden sonra saat 12-15 arası en yüksek seviyeye çıkar. Yine soğuk mevsimde önemsiz olan buharlaşma sıcak mevsimde büyük değer kazanır. Basıncın yükselmesi buharlaşmayı azaltır; basınç düşerse buharlaşma artar. Basıncın daha düşük olduğu dağlarda buharlaşmanın fazlalığı bu yüzdendir. Yükseltinin buharlaşma üzerindeki tesiri, bugün için tam bir açıklığa kavuşmamış olmakla beraber, yükseldikçe basıncın düşmesi ve bu düşüşe uyaı ak buharlaşmanın artması, buharlaşma Üzerinde yükseltinin
aylı tesirini gösterir. Rüzgâr buharlaşmayı artıran bir unsurdur, pâr ne kadar hızlı eserse, buharlaşma o kadar fazla olur. Hava- y™mh oIması buharlaşmayı azaltır. Hava kuru olduğu oranda
fazla nem yükleneceği için, buharlaşma nemli havaya göre, kuru I havada daha fazla olacaktır. Zeminin nemli oluşu buharlaşmama 1 fazlalığına sebep olur. Yer daima nemli ise potansiyel buharlaşmaya erişilir. Bitki Örtüsünün sıklığı toprak yüzünden olan buharlaşmayı azaltır. Bölge, bitki örtüsü bakımından ne kadar fakirse bu harlaşma o kadar fazla olur. Yeraltı su seviyesinin yüzeye yakın olması buharlaşmanın artmasına, yüzeyden uzak olması ise buharlaşmanın azalmasına yol açar. Nihayet buharlaşma coğrafî enleme bağlıdır. Ekvatordan uzaklaştıkça buharlaşma azalır; Ekvatora, yaklaştıkça artar.
Yusuf DÖNMEZ
