Ağrı Dağı, Ağrı dağı; Van Gölü, Van gölü; İstanbul Boğazı, İstanbul boğazı mı Olmalı?
İmlâmızın çeşitli sorunlarından biri, üzerinde yaşadığımız dünyadaki dağ, tepe, ova, akarsu (dere, çay, su, nehir, ırmak), boğaz, körfez, fener, vadi, baraj, göl, plato, yayla, orman, yarımada, takımada, kutup, okyanus, kıt'a, geçit gibi adlarla kurulu tamlamalarda ikinci kelimenin ilk harfinin büyük veya küçük yazılmasıyla ilgilidir. Örnek olarak Türkiye'nin en yüksek dağının adı Ağrı Dağı biçiminde mi, yoksa, bu coğrafya adının imlâsı Ağrı dağı mı? Bunun gibi en büyük gölümüzün adını Van Gölü diye mi, yoksa Van gölü olarak mı yazalım? Cebelitarık Boğazı, Kuzey Buz Denizi, Hazar Denizi, Hint Okyanusu, Ümit Burnu imlâsı mı doğru, Cebelitarık boğazı, Kuzey Buz denizi, Hazar denizi, Hint okyanusu, Ümit burnu mu doğru? Yeryüzünün çeşitli şekillerini, durumlarını, özelliklerini belirten dağ, tepe, akarsu (dere, çay, ırmak, nehir) boğaz, körfez, vadi, fener, baraj, göl, plato, yayla, orman, yarımada, takımada, kutup, okyanus, kıt'a, geçit gibi adlar acaba özel ada dâhil midir?
Van Gölü, Ağrı Dağı örneklerinde olduğu gibi bir yandan il adı bir yandan da dağ veya göl adı olan bu ikili kullanım karşısında gölü ve dağı, ilden ayırmak için Van Gölü, Ağrı Dağı biçiminde ikinci kelimeyi büyük harfle başlatmak bir çözüm olur mu? Uludağ örneğinde bir sorun yoktur. Taradığımız örneklerde Uludağ adında olduğu gibi ilk kelimesi sıfat olanlar genel olarak bitişik yazılmıştır. Bunun gibi Kızılırmak, Yeşilırmak, Soğanlıdere, Karadere, Karagöl, Karasu gibi bitişik yazılanlarda karışan bir durum pek olmuyor.
Bir il adı olan Sakarya'yı ırmak adından nasıl ayıralım? Sakarya Irmağı biçiminde yazarsak, ırmağı ilden ayırmış olur muyuz? Hangi durumda il, hangi durumda ırmak olduğu cümlenin gelişinden anlaşılır, yazıda da bu özellik anlamdan çıkartılabilir; bu bakımdan yalnızca Sakarya sözünün ilk harfini büyük yazmak yeterlidir. deyip işin içinden de çıkılabilir. Ancak bu da çözüm olmuyor; uygulamada kimisi Van Gölü, Sakarya Irmağı, kimisi Van gölü, Sakarya ırmağı yazıyor. Irmak adı Kızılırmak ile yerleşim yerinin adı olan Kızılırmak adlarının ikisi de bitişik yazıldığından imlâda bir karışıklık yaratmadığı gibi bunların ne zaman ırmak, ne zaman yerleşim yeri olduğu cümleden anlaşılıyor. Ama bir yerleşim adından ismini alan Konya Ovası, Haymana Platosu, Çanakkale Boğazı, Antalya Körfezi, Beyşehir Gölü yanında herhangi bir yerleşim yeri adıyla karışmayan Tuz göl, Kuskunkıran geçidi, Saros körfezi gibi tamlama biçimindeki adların ikinci kelimesini, burada yazdığımız gibi, küçük harfle mi başlatalım? Bunlar da diğerleri gibi bir coğrafya adı olduğuna göre, birlik olsun diye, söz konusu tamlamaların da ikinci kelimelerinin ilk harfi Tuz Gölü, Kuskunkıran Geçidi, Saros Körfezi biçiminde büyük mü olsun?
Bir sıfat tamlaması biçiminde olan Acıgöl'ün imlâsında bir sorun yoktur, çünkü bu kelime bitişik yazılmaktadır. Ancak Acıgöl örneğinde olduğu gibi bir sıfatla kurulan bu tür tamlamalar yapılan yayınlarda her zaman bitişik yazılmıyor. Küçük bir sorun gibi görünen bu tutarsızlıklar, haritalarımıza, ders kitaplarımıza, ansiklopedilerimize imlâları çelişkili örnekler olarak yansıyor. Türk Dil Kurumu uzmanlarıyla Bayındırlık Bakanlığı ve İç İşleri Bakanlığı uzmanları bir araya gelerek birkaç toplantıda bu tutarsızlıklara son verip, yayınlarda istikrar sağlayabilirler.
İlçenin adı Elmadağ, dağın adı ise Elma Dağı veya Elma dağı. Bunun gibi ilçe adı Emirdağ, yanı başındaki dağın adı Emir Dağı veya Emir dağı. İlçenin adı Arpaçay, ırmağın adı Arpa Çayı veya Arpa çayı; Eciyas mı Erciyes mi? Karayollarının yayımladığı haritalarda göl, ırmak, çay adları bazen küçük bazen büyük. Bu adların tek tek görüşülüp standardı sağlanmalıdır.
Yeryüzünün öteki coğrafya adlarını nasıl yazacağımız da ayrı bir sorundur.
Çeşitli kaynaklarda, değişik haritalarda ırmağa nehir, nehire ırmak dendiğini görmekteyiz. Türkçe kökenli ırmağın Arapça kökenli nehirden bir farkı var mı? Bir akarsu bazen çay, bazen dere bazen de su ile bütünlenip adlandırılıyor. Bunların birbirinden ayrılan özellikleri nelerdir? Önce ırmağın, nehrin, çayın, derenin, suyun tanımlarını doğru bir biçimde yapmalı ve bu terimleri yayınlarda birbirine karıştırmamalıyız. Örnek olarak Manavgat Nehri mi, Manavgat Irmağı mı, Manavgat Çayı mı Manavgat Suyu mu? Bolu yöresindeki Çorlu suyu'na, Hayrabolu suyu'na neden su denmiştir? Reşat İzbırak'ın Coğrafya Terimleri adlı kitabında su'yun bu tanımı yoktur. Bu örnekleri düşünürken Karasu örneğini de hatırlatmalıyız.
Unutmamak gerekir ki, mesele yalnızca yukarıda sıraladığımız coğrafya adları ile sınırlı değildir. İli, ilçeyi, köyü, beldeyi, sokağı, caddeyi, mahalleyi, kaleyi, höyüğü tamlama biçimindeki adlandırmada büyük harfle mi yazacağız? Ankara keçisi, tiftiği, Van kedisi, Beypazarı kurusu, Maraş dondurması gibi örneklerdeki kediyi, keçiyi, tiftiği, kuruyu, dondurmayı da mı büyük harfle başlatacağız?
Kılavuzlarda ve bu konuyu ele alan öteki başvuru kitaplarında verilen örneklerin sayıları kısıtlıdır. Sırf kuralı belirlemek için birkaç örnek vermekle yetinilir.
Kural koyarken bir araya getirilmiş örneklerden hareket etmek ve kuralı, taranmış malzemenin ortak özelliklerinden çıkarmak gerekir. Bu düşünceyle, bir yerleşim adıyla veya denizlerimizden birinin adıyla karışabilen örnekleri sıralamaya çalışalım:
Konya Ovası, Ergene Ovası, Muş Ovası, Bolu Ovası, Ağrı Dağı, İznik Gölü, Akşehir Gölü, Van Gölü, Çıldır Gölü, Çekerek Irmağı, Ceyhan Nehri, Ergene Nehri, Gediz Nehri, Sakarya Nehri, Dicle Nehri, Çoruh Nehri, Fethiye Körfezi, Dikili Körfezi, Antalya Körfezi, İskenderun Körfezi, Anamur Burnu, Ankara Çayı, Manavgat Çayı, Banaz Çayı, Ermenek Çayı, Dalaman Çayı, Mengen Çayı, Kelkit Çayı, Emet Çayı, Gönen Çayı, Bitlis Çayı, Orhaneli Çayı, Hayrabolu Deresi, Çorlu Suyu, İstanbul Boğazı, Çanakkale Boğazı, Çubuk Barajı vb.
Yukarıda yaptığımız sıralamayı bir de herhangi bir yerleşim yeri adıyla karışmayan örnekleri bir araya getirerek yapalım:
Ihlamur Vadisi, Aras Nehri, Murat Nehri, Göksu Nehri, Meriç Nehri, Tunca Nehri, Fırat Nehri, Seyhan Nehri, Menderes Irmağı, Hasan Uğurlu Barajı, Altınkaya Barajı, Seyhan Barajı, Sarıyer Barajı, Hirfanlı Barajı, Ömerli Barajı, Gökçekaya Barajı, Kayalıköy Barajı, Erçek Gölü, Salda Gölü, Hazar Gölü, Abant Gölü, Eber Gölü, Süphan Dağı, Nemrut Dağı, Erciyes Dağı, Kaz Dağı, İnce Burun, Kerempe Burnu, Tanin Geçidi, Kurubaş Geçidi, Zigana Geçidi, Kuskunkıran Geçidi, Sertavul Geçidi, Sığacak Körfezi, Saros Körfezi, Porsuk Çayı, Harşit Çayı, Menderes Çayı, Zilan Deresi, Karasu Deresi vb.
Çeşitli haritalardan ve coğrafya ile ilgili kitaplardan derlediğimiz bu sayılı adların elimizde tam bir dökümünün bulunması gerekir.
Yukarıda ikinci kelimelerin ilk harfini birlik olsun diye büyük yazarak verdiğim bu coğrafya adlarının imlâsı başvurduğumuz ansiklopedilerde, baktığımız haritalarda ve çeşitli kaynak kitaplarda farklıdır ve birbiriyle çelişir durumdadır. Bu soruna çözüm getiren Türk Dil Kurumunun açıklamaları ise 1965 yılına rastlar. 1928'den 1965'e yaklaşık 40 yıl Türk Dil Kurumunca çıkarılan kılavuzlar ve başvuru kitapları bu imlâ meselesi üzerinde durmamış ve bu zaman dilimi içinde Türk Dil Kurumunca çıkarılmış olan imlâ kılavuzlarında yerleşim yerinin adıyla karışabilen coğrafya adının ikinci kelimesinin baş harflerinin nasıl yazılacağı hakkında herhangi bir bilgi yer almamıştır.
Bugüne kadar kılavuzların dizinlerinde yalnızca il ve ilçe adlarına yer verilmiştir. Özel ad niteliği taşıdığı ileri sürülen dağ, tepe, akarsu (dere, çay, ırmak, nehir), ova, boğaz, körfez, göl, plato, yayla, takımada, yarımada, kutup, okyanus geçit, orman, burun, vadi, baraj gibi adlarla kurulu tamlamaların nasıl yazılacağı imlâ kılavuzlarının dizinlerinde yer almamış ve bu durum çözülmemiş bir sorun olarak sürüp gelmiştir. Hemen belirtmek gerekir ki, imlâdaki bu kargaşa, biraz da muhtelif tarihlerde Türk Dil Kurumunca çıkartılmış olan imlâ kılavuzlarından veya eserleri piyasada olan, belledikleri ve kabul gördükleri bir imlâ tutumundan vazgeçmeyen yazarlardan kaynaklanmıştır.
Konu ilk defa 1965'te Türk Dil Kurumunca Vecihe Hatiboğlu'nun başkanlığında hazırlanmış olan Yeni İmlâ Kılavuzu'da bir iki örnekle ele alınmıştır. Konu ile ilgili sınırlı bilgi şöyledir:
Özel ad kavramını karşılayan tamlamalar birleşik kelimeler değillerse ayrı yazılmalıdır: Van gölü, Van kalesi, Usturumca ormanları, Toros dağları, Konya ovası gibi.
Bu açıklamadan, dolaylı olarak anlaşılan husus, Uludağ, Kızılırmak, Acıgöl gibi bitişik yazılanlar hariç, diğer tamlama biçiminde olan coğrafya adlarının ilk kelimesinin ilk harfini büyük yazmanın yeterli oluşudur. Buna göre Van Gölü örneğinde olduğu gibi hem il adı hem de göl adı olan veya Sakarya ırmağı, örneğinde olduğu gibi hem il hem de ırmak adı olan coğrafya adlarının tamlama biçiminde olanlarının ikinci kelimesinin ilk harfi özel ad sayılmıyor ve bu sebeple de büyük yazılmasına gerek görülmüyor.
Sakarya'da balık avladım biçimindeki bir cümlede Sakarya sözünün ırmak olduğu anlaşılıyor ve bu kelime ırmaksız kullanılabiliyor. Fakat Van'da balık avladım cümlesinde ise bir düşüklük söz konusu oluyor. Burada Van'a göl sözünü eklemek gerekiyor. Bu durumda, Van Gölü sözü tamlama yapısında bir birleşik kelime sayılacağından her iki kelimenin ilk harflerinin büyük yazılması gerekiyor. Sakarya Nehri tamlamasında bu derece bir anlam yetmezliği belki yaşanmıyor ama Çanakkale Boğazı, İstanbul Boğazı veya Marmara Denizi, Marmara Bölgesi, Marmara Adası örneklerinde karışma söz konusu olabiliyor. Gemi İstanbul'dan geçti ile Gemi İstanbul Boğazı'ndan geçti örneklerindeki anlam farklıdır. Burada ilginç olan durum boğazın tek başına İstanbul Boğazı'nı karşılayabilmesidir. Ancak bu durumda bana göre Gemi boğazdan geçti örneğinde boğaz tek başına İstanbul Boğazı sözünün yerinde kullanılıyorsa, ilk harfinin büyük yazılması gerekir. Bu açıklamalara bakıp tamlamayı oluşturan ikinci kelimeyi yani tamlananı genel olarak yazmak, kullanmak zorundayız. Bu örneklere bir birleşik kelime gözüyle baktığımıza göre acaba ikinci kelimenin ilk harfini büyük mü yazsak? Bunun aksi de düşünülebilir. İkinci kelimenin ilk harfinin küçük yazılmasında yani birleşik kelimeye dâhil edilmemesi durumunda getirilen ekin bir kesme ile ayrılmasına da ihtiyaç kalmaz.
1965 yılından sonra çıkmış haritalara, ders kitaplarına baktığımızda ikinci kelimenin ilk harfinin Yeni İmlâ Kılavuzu'nda belirtildiği gibi küçük yazıldığını görüyoruz. Örnek olarak o tarihlerde Prof. Faik Sabri Duran imzasıyla çıkan Büyük Atlas (Kanaat yayınları/İstanbul)'a İstanbul boğazı, Çanakkale boğazı, Saros körfezi, Enez körfezi, Edremit körfezi, Antalya körfezi, Fethiye körfezi, Edremit körfezi, Çandarlı körfezi, Amik gölü, Van gölü, İzmit gölü, Eğridir gölü, Burdur gölü, Haymana yaylası Kerempe burnu, Anamur burnu, Bozok yaylası, Konya ovası, Muş ovası, Ağrı dağı, Elma dağı, Palandöken dağı, Botan çayı, Arpa çayı vb. coğrafya adlarının ikinci kelimeleri küçük harfle başlamıştır. Bu durumda söz konusu coğrafya adlarının ikinci kelimesine getirilen eklerin de bir kesme ile ayrılmasına gerek kalmamıştır.
Bu haritada dikkati çeken husus, Fırat, Dicle, Aras, Çoruh, Sakarya gibi büyük nehir adlarına, ırmak veya nehir kelimelerinin eklenmemiş olmasıdır. Millî Eğitim Bakanlığının onayını alan bu atlasta anlaşılan yukarıda söz konusu ettiğimiz Yeni İmlâ Kılavuzu'na uyulmuştur.
1977 yılına gelindiğinde birçok konuda olduğu gibi bu konuda da yeni bir imlâ anlayışı ortaya konmuş ve Doğan Aksan yönetiminde Türk Dil Kurumunca çıkartılan Yeni İmlâ Kılavuzu'nda bu kez tamlamayı oluşturan ikinci kelimenin ilk harfinin büyük yazılması kabul görmüştür. Büyük Harflerin Kullanılışı başlığındaki açıklamanın örnekleri şöyledir:
Kıta, bölge, dağ, ova, deniz, göl, akarsu, orman vb. coğrafya adları: Asya, Afrika, Toroslar, Alpler, Palandöken, Çukurova, Konya Ovası, Sapanca, Fırat, Dicle, Aras, Belgrat Ormanları ... gibi (27. s.).
Anlaşılan 1965'te henüz barajlar gündemde değildir. Bu sebepten barajlarla ilgili örneklere yer verilmemiştir.
Verilen örnekler arasında konumuzla ilgili Konya Ovası ve Belgrat Ormanları'ndan oluşan iki örnek bulunmaktadır. Bu iki sözde ikinci kelimenin ilk harfleri büyük yazılmıştır.
Konu ile ilgili bir başka bilgiyi Bileşik Sözcükler başlığı altında bulmaktayız. Açıklama şöyledir:
Tamlama biçiminde kurulmuş, ancak kalıplaşmamış özel adların (dağ, ova, deniz, göl, akarsu, savaş, anlaşma, devlet adları ... vb.) her sözcüğü büyük harfle başlanarak, ayrı yazılır: Ağrı Dağı, Köroğlu Dağları, Binboğa Dağları, Muş Ovası, Eskişehir Ovası, Atlas Okyanusu, Hint Okyanusu, Van Gölü, Eğridir Gölü, Sakarya Irmağı, Manavgat Çayı, Gülek Boğazı, Tahir Geçiti, Otuz Yıl Savaşları, Balkan Savaşı, Kurtuluş Savaşı, Haçlı Seferleri, Lozan Antlaşması, Türkiye Cumhuriyeti, Kıbrıs Federe Devleti, Monako Prensliği, Norveç Krallığı ... gibi (34. s.).
Bu kılavuzda sıralanan örneklerin bazıları coğrafya adı değildir. İkinci kelimelerinin büyük veya küçük olarak yazılması sorununda nitelikleri farklı olan örnekler ayrı ayrı gruplandırılmalıydı.
Burada verilen coğrafya adlarından sonra gelecek çekim eklerinin kesme ile ayrılıp ayrılmayacağı hususunda da bir bilgi bulunmamaktadır.
Daha sonra Türk Dil Kurumunca 1981 yılında çıkartılan Yeni İmlâ Kılavuzu'nda yukarıda yapılan açıklamalar aynen korunmuş, ilâve bir bilgi eklenmemiştir.
Okul kitapları ve atlasların, bu kez söz konusu ettiğimiz bu kılavuzlara uymaya çalıştıkları anlaşılıyor. Örnek olarak Modern Büyük Atlas (Arkın Kitabevi, İstanbul)'ta tamlama biçimindeki coğrafya adlarının ikinci kelimelerinin ilk harfi büyük yazılmıştır. Saros Körfezi, Edremit Körfezi, Gökova Körfezi, Antalya Körfezi, Fethiye Körfezi, Tuz Gölü, Van Gölü, Çıldır Gölü, Erçek Gölü vb.
Atlasta çelişkili durumlar da bulunmaktadır. Çanakkale Boğazı,örneğinde, boğaz kelimesinin ilk harfi büyük, ama İstanbul boğazı'nın ikinci kelimesinin ilk harfi küçük. Ancak dağ adlarının ikinci kelimelerinin ilk harfi bir önceki kılavuzda belirtildiği gibi küçük yazılmış ve 1977, 1981 tarihli kılavuzlarda getirilen esaslara uyulmamış. Elma dağı, Erciyas dağı, Süphan dağı, Nemrut dağı vb. Hâlbuki 1977, 1981 tarihli kılavuzlar dağ adlarının büyük yazılmasını istemektedir. Bunun gibi baraj adlarının ikinci kelimesinin ilk harfi de küçük yazılmış: Hirfanlı barajı, Sarıyer barajı, Keban barajı vb.
Örneklerdeki imlâ karışıklığından anlaşıldığına göre tamlama biçimindeki yer adlarının ikinci kelimelerinin küçük yazılmasıyla ilgili olarak başlangıçta sağlanmış olan istikrar daha sonra bozulmuştur.
1988 yılında Türk Dil Kurumunca Hasan Eren'in başkanlığında çıkartılmış olan Genişletilmiş Yeni Baskı İmlâ Kılavuzu, tamlama biçimindeki yer adlarının ikinci kelimelerinin ilk harfinin nasıl yazılacağını Yer adlarının yazılışı adlı başlıkta ele almıştır. Konu ile ilgili yapılan açıklama şöyledir:
Aral gölü, Balkaş gölü, Leman gölü, Marmara denizi, Alp dağları, Altay dağları, Ural dağları, Sakarya ırmağı, Meriç nehri, Tuna nehri, Ankara şehri, Abant gölü gibi birtakım coğrafî adlar da vardır. Bu adlarda geçen göl, dağ, deniz, ırmak (nehir), şehir kelimelerinin büyük yazılması düşünülemez. Çünkü bu adların birinci bölümü göl, dağ, deniz, ırmak (nehir), şehir kelimelerinin verdiği coğrafî kavramı bildirmektir. Marmara bir deniz adıdır. Bunun gibi, Sakarya da bir ırmaktır. Tuna da bir nehir adıdır. Ankara da bir şehir adıdır. Bu adlar tek başlarına da kullanılabilir ve belli bir coğrafî kavramı bildirebilir. Buna göre bu adlardan söz ederken göl, dağ, deniz, ırmak (nehir), şehir kelimeleri küçük yazılacaktır.
Buna karşılık Çanakkale Boğazı, Van Gölü, Beyşehir Gölü gibi adlarda boğaz, göl kelimelerinin büyük yazılması gerekir. Çünkü bu adlarda Çanakkale, Van, Beyşehir adları tek başına kullanıldıkları zaman birer şehir bildirirler. Bu bakımdan boğazın adı Çanakkale Boğazı, göllerin adları da Van Gölü, Beyşehir Gölü diye yazılır. (22. s.)
Türk Dil Kurumunca Ahmet Bican Ercilasun'un başkanlığında 1996 ve 2000 yıllarında çıkartılan İmlâ Kılavuzları'nda yukarıdaki açıklamaya uyulmuş, örnekler artırılarak 2000 tarihli İmlâ Kılavuzu'nda şu bilgiler verilmiştir:
Yer adlarında ilk isimden sonra gelen deniz, nehir, göl, dağ, boğaz vb. tür bildiren ikinci isimler küçük harfle başlar: Marmara denizi, Aral gölü, Balkaş gölü, Sakarya ırmağı, Meriç nehri, Alp dağları, Altay dağları, Erciyes dağı. Ancak ikinci isim özel isme dâhil ise ve ikisi birden kastedilen kavramı karşılıyorsa, ikinci isim de büyük harfle başlar: Çanakkale Boğazı, İstanbul Boğazı. Beyşehir Gölü, Van Gölü, Tuz Gölü, Anadolu Kavağı, Rumeli Kavağı, Gülek Geçidi, Ağrı Dağı, Konya Ovası, Haymana Ovası, Muş Ovası, Adalar Denizi. Bu örneklerde ikinci isim kullanılmadığı takdirde söz konusu yer adı anlaşılmaz. Meselâ Çanakkale Boğazı sadece Çanakkale kelimesiyle anlatılamaz;sadece Çanakkale denildiği zaman Çanakkale şehri anlaşılır (27. s.)
1965 yılında çıkan kılavuzla 1977 yılında çıkan kılavuzu gözden geçirdiğimizde şu hususu görüyoruz:
Biri, tamlama biçimindeki yer adının ikinci kelimesinin küçük yazılmasını, ikincisi ise, büyük yazılmasını doğru buluyor. 1996 ile 2000 imlâ kılavuzları ise, her ikisini de göz önüne alarak yeni bir görüş getiriyor. Bu görüşe göre ilk isim tek başına söz konusu tamlama biçimindeki coğrafya adını (Çanakkale Boğazı) karşılayamıyorsa ve ancak ikinci isimle birlikte coğrafya adını karşılıyorsa, bu durumda ikinci isim de büyük harfle başlamalıdır. Bunun dışında tamlama biçimindeki coğrafya adlarının (Tuna nehri) ikinci kelimelerinin ilk harfi küçük önceki kelimelerinin ilk harfi ise büyük yazılmalı.
Aradan geçen şu birkaç yıl içinde söz konusu coğrafya adlarının imlâsındaki kargaşanın durulmadığı, hem yapılan yayınlardan hem de Türk Dil Kurumuna gelen sorulardan anlaşılmaktadır. Ders kitaplarının denetimini yapan Talim Terbiye Kurulundan da bazı örnekler gösterilerek konuya açıklık getirilmesi istenmektedir. Bu durum, ikinci kelimenin tamlamayı anlam bakımından hangi durumlarda tamamladığının yeterince anlaşılamamasından kaynaklanmaktadır. İlgililerin kolayına giden husus ise, ikinci kelime ya hep küçük olsun ya da hep büyük olsun doğrultusundadır.
Bu konuda bir değişiklik kararı vermeden önce yayınlara bakmakta, örneklerin tamamının el altında bulundurulmasında yarar vardır. Millî Eğitim Bakanlığınca çıkartılmış olan ve tamamlanması 50 yıl süren Türk Ansiklopedisi'*n*deki durumu baştan ve sondan birkaç maddeye bakarak belirlemeye çalışalım:
Ankara ile ilgilimaddelerde Çubuk Ovası, Hatip Çayı, Bent Deresi adlarında ikinci kelimenin ilk harfi büyük yazılırken, Sakarya ırmağı sözünde ikinci kelime küçük harfle başlamıştır. Ekte verilen haritada Çubuk barajı örneğinde de durum aynıdır. Adana maddesinde Gülek Boğazı büyük harfle yazılırken Seyhan ırmağı, Ceyhan ırmağı küçüktür. Türk Ansiklopedi'sinin sonuna doğru yer almış maddelerde, örnek olarak Samsun maddesinde, Karadeniz bölgesi, Terme çayı, Kürtün nehri, Tersakan çayı, Bafra ovası, Çarşamba ovası, Lâdik gölü, Akarcık gölü gibi örneklerde nehir, çay, bölge, ova sözlerinin ilk harfleri küçük yazılmıştır. Çizimlerdeki ve ekli haritalardaki coğrafya adlarının imlâsı, maddelerdeki açıklamalarda yer alan coğrafya adlarının imlâsıyla yer yer birbirini tutmamaktadır.
Meydan Larousse adlı ansiklopedide baştan sona kadar tamlama biçimindeki coğrafya adlarının ikinci kelimeleri küçük harfle başlatılmıştır. Ansiklopedinin başından ve sonundan birkaç maddeden aldığımız şu örnekler uygulamayı göstermektedir:
Bolu maddesinde Seben dağı, Bolu dağı, Sünnice dağı, Ilgaz dağları, Mudurnu ovası, Bolu ovası, Düzce ovası, Abant gölü, Devrek çayı, Göynük çayı, Melen suyu, Mudurnu çayı, Çerkeş suyu, Bolu suyu, Çile doruğu ve Marmara bölgesi örneklerinde görüldüğü gibi ikinci kelimeler özel addan sayılıp büyük harfle yazılmamıştır. Trabzon maddesindeki örneklerde de aynı tutumu görüyoruz: Zigana geçidi, Trabzon feneri, Güzelhisar burnu, Zigana dağı, Çakırgöl dağı, Solaklı deresi, Trabzon ili, Trabzon şehri vb. Tekirdağ maddesindeki Marmara denizi, Ergene ovası, Çorlu suyu, Hayrabolu suyu vb. örnekleri bunlara katabiliriz. Van maddesinde ise şu örnekleri buluyoruz: Van gölü, Erçek gölü, Mengene dağı, Kurubaş tepesi, Zilan deresi, Bendimahi çayı, Botan çayı, Kotur çayı vb.
Karayollarının 2000 tarihli haritasında ise şu yol izlenmiştir:
Çanakkale Boğazı, İstanbul Boğazı, İznik Gölü, Antalya Körfezi, Süphan Dağı, Tuz Gölü, Van Gölü, Keban Barajı gibi birçok coğrafya adı ÇANAKKALE BOĞAZI, İZNİK GÖLÜ, AĞRI DAĞI, ANTALYA KÖRFEZİ, KARAKAYA BARAJI biçiminde büyük harflerle yazılmış, böylece söz konusu imlâ sorunundan kurtulma sağlanmıştır. Bunun dışında küçük harfle yazılan bütün çay, nehir, baraj, burun, ırmak adlarını ise Ulubat Gölü, Eber Gölü, Akşehir Gölü, Meriç Nehri, Tunca Nehri, Aras Nehri, Sakarya Nehri, Göksu Irmağı, Porsuk Çayı, Kelkit Çayı, Ermenek Çayı, Orhaneli Çayı, Simav Çayı, Manavgat Çayı, Kerempe Brn., İnce Brn., Anamur Brn. örneklerinde ikinci kelimelerin ilk harfi büyük yazılmıştır.
Milliyet gazetesinin okuyucularına dağıttığı 1990 tarihini taşıyan Büyük Dünya Atlası'ndaise incelemekte olduğumuz coğrafya adlarının imlâsında tamlamayı oluşturan ikinci kelime genel olarak küçük harfle başlamıştır. Konu ile ilgili örnekler şunlardır:
Güney kutbu, Kuzey kutbu, Ümit burnu, Umman denizi, Kuzey Buz denizi, Hazar denizi, Cebelitarık boğazı, Bengal körfezi vb.
Ülkemize ait coğrafya adlarıyla ilgili örneklerde de aynı tutum sürdürülmüştür: Edremit körfezi, Gökova körfezi, Antalya körfezi, Fethiye körfezi, İskenderun körfezi, Konya ovası, Van gölü, Beyşehir gölü, Tuz gölü, Çıldır gölü, Fırat ırmağı, Murat ırmağı, Palandöken dağı, Süphan dağı, Emir dağı, Elma dağı, Erciyes dağı, Batman çayı, Tohma çayı, Garzan suyu, İstanbul boğazı, Çanakkale boğazı, Anamur burnu vb.
İşlediğimiz örnekler çerçevesinde coğrafya adlarının isimleriyle ilgili konuya genel olarak baktığımızda, yeni harflere geçtiğimiz yıllardan başlayarak başlangıçta ikinci kelimenin ilk harfinin daha çok küçük yazıldığı görülmektedir. 1970'li yıllardan itibaren ikinci kelimenin bazen büyük bazen küçük yazıldığı, imlâda bir istikrarın olmadığı, 1980'li yıllardan sonra da bu istikrarsızlığın devam ettiği söylenebilir. 1988'de coğrafya adına getirilen ikinci kelimenin özel adın kapsamında olup olmaması, yerine göre büyük yerine göre küçük yazılması, kullanıcıları zorlamış, anlaşılmayı güçleştirmiştir. Beliren eğilim, bu tür coğrafya adlarında ikinci kelimelerin ya hep küçük ya da hep büyük yazılması doğrultusundadır.
İkinci kelimenin kullanılmadığı doğrudan Fırat, Sakarya, Meriç, Seyhan Ceyhan, Dicle biçimindeki örneklerde de bir bağlayıcılığın olmaması gerekir.
İmlânın daha çok geleneğe bağlı olduğu düşünülürse, bu iki yoldan birinin seçilmesinin imlâda birliğin sağlanması açısından uygun olacağı kanaatindeyim. Türk Dil Kurumunun, İmlâ Kılavuzu'nun 2000 yılı baskısını gözden geçirerek bu yıl içinde yapacağı yeni yayınını ortaya koyarken, bu hususu dikkate almasını ve bu soruna bir çözüm getirmesini bekliyoruz.
Bu arada ülkemizdeki coğrafya adlarının bir kılavuzunun da yapılması düşünülmelidir.
Ev sahipliği yapmak
Dilimizde ev sahibi ve ev sahibesi örneklerinde olduğu gibi ev ile yapılmış iki sözümüz var. Ev sahibi bayansa, bu durumda eskiden ev sahibesi sözü kullanılırdı. Bugün giderek kullanımdan düşmüş olan ev sahibesi gibi dişilik kavramı taşıyan müdire, kâtibe sözleri de eskimiştir.
Yasalara göre bir konutu tasarrufu altında tutan kimse anlamında olan ev sahibi, bugün daha çok bir evi olan veya kiraya verdiği bir evi bulunan kimse için kullanılmaktadır. Sözlüklere girmemiş, açıklanmamış olan bu tamlamayla kurulmuş bir de ev sahipliği yapmak birleşik fiili vardır. Bunun gibi ev sahibi olmak birleşik fiili de sözlüklerde yoktur. Ev sahipliği yapmak yanında ev sahipliği etmek biçimi de kullanılırdı. Sözlüklere ev sahipliği etmek birleşik fiili de geçmemiştir.
Ev sahipliği yapmak veya ev sahipliği etmek sözlerini bir konuğu ağırlamak, onu evinde misafir etmek biçiminde tanımlayabiliriz. Bunu, konuğun rahatını sağlamak anlamında da kullanıyoruz. Son günlerde bu birleşik fiilin Antalya bu vahşete ev sahipliği yaptı veya İstanbul bu kazaya ev sahipliği yaptı biçimlerinde geçtiğini görüyoruz. Son olarak Kanal D'de 17.1.2004 Cumartesi gecesi saat 19.25'te haberler verilirken, yayın spikeri Ayşenur Yazıcı da haberinde bu birleşik fiili aynı biçimde kullandı. Bunun gibi Denizli bu saldırıya ev sahipliği yaptı biçiminde değişik kullanımlarına hayretle rastladığımız bu söz, Show televizyonunda da dillerden düşmüyor.
Ev sahipliği yapmak (etmek) yukarıda anlamını belirttiğim gibi bir meziyettir. Türklerin gelenek ve göreneklerinde bulunan olumlu bir iştir. Böyle bir sözün olumsuz eylemler için kullanılması kanaatimce doğru değildir. Bir saldırı veya bir kaza olayı, Türkçede cerayan etti, vuku buldu, meydana geldi gibi daha başka fiillerle anlatılabilir. Bu tür eylemlerin ev sahipliği yapmak birleşik fiili ile anlatılması gerçeklere uygun düşmemektedir. Bu arada ev sahipliği yapmak biçiminin yeni olduğunu ve bunun daha önceki biçiminin ev sahipliği etmek olduğunu belirtelim. Etmek fiili, park etmek örneğinde olduğu gibi yavaş yavaş yerini yapmak fiiline bırakıyor. Bunu bir gelişme değil, bir yozlaşma olarak değerlendirmek gerekir.
İmlâmızın çeşitli sorunlarından biri, üzerinde yaşadığımız dünyadaki dağ, tepe, ova, akarsu (dere, çay, su, nehir, ırmak), boğaz, körfez, fener, vadi, baraj, göl, plato, yayla, orman, yarımada, takımada, kutup, okyanus, kıt'a, geçit gibi adlarla kurulu tamlamalarda ikinci kelimenin ilk harfinin büyük veya küçük yazılmasıyla ilgilidir. Örnek olarak Türkiye'nin en yüksek dağının adı Ağrı Dağı biçiminde mi, yoksa, bu coğrafya adının imlâsı Ağrı dağı mı? Bunun gibi en büyük gölümüzün adını Van Gölü diye mi, yoksa Van gölü olarak mı yazalım? Cebelitarık Boğazı, Kuzey Buz Denizi, Hazar Denizi, Hint Okyanusu, Ümit Burnu imlâsı mı doğru, Cebelitarık boğazı, Kuzey Buz denizi, Hazar denizi, Hint okyanusu, Ümit burnu mu doğru? Yeryüzünün çeşitli şekillerini, durumlarını, özelliklerini belirten dağ, tepe, akarsu (dere, çay, ırmak, nehir) boğaz, körfez, vadi, fener, baraj, göl, plato, yayla, orman, yarımada, takımada, kutup, okyanus, kıt'a, geçit gibi adlar acaba özel ada dâhil midir?
Van Gölü, Ağrı Dağı örneklerinde olduğu gibi bir yandan il adı bir yandan da dağ veya göl adı olan bu ikili kullanım karşısında gölü ve dağı, ilden ayırmak için Van Gölü, Ağrı Dağı biçiminde ikinci kelimeyi büyük harfle başlatmak bir çözüm olur mu? Uludağ örneğinde bir sorun yoktur. Taradığımız örneklerde Uludağ adında olduğu gibi ilk kelimesi sıfat olanlar genel olarak bitişik yazılmıştır. Bunun gibi Kızılırmak, Yeşilırmak, Soğanlıdere, Karadere, Karagöl, Karasu gibi bitişik yazılanlarda karışan bir durum pek olmuyor.
Bir il adı olan Sakarya'yı ırmak adından nasıl ayıralım? Sakarya Irmağı biçiminde yazarsak, ırmağı ilden ayırmış olur muyuz? Hangi durumda il, hangi durumda ırmak olduğu cümlenin gelişinden anlaşılır, yazıda da bu özellik anlamdan çıkartılabilir; bu bakımdan yalnızca Sakarya sözünün ilk harfini büyük yazmak yeterlidir. deyip işin içinden de çıkılabilir. Ancak bu da çözüm olmuyor; uygulamada kimisi Van Gölü, Sakarya Irmağı, kimisi Van gölü, Sakarya ırmağı yazıyor. Irmak adı Kızılırmak ile yerleşim yerinin adı olan Kızılırmak adlarının ikisi de bitişik yazıldığından imlâda bir karışıklık yaratmadığı gibi bunların ne zaman ırmak, ne zaman yerleşim yeri olduğu cümleden anlaşılıyor. Ama bir yerleşim adından ismini alan Konya Ovası, Haymana Platosu, Çanakkale Boğazı, Antalya Körfezi, Beyşehir Gölü yanında herhangi bir yerleşim yeri adıyla karışmayan Tuz göl, Kuskunkıran geçidi, Saros körfezi gibi tamlama biçimindeki adların ikinci kelimesini, burada yazdığımız gibi, küçük harfle mi başlatalım? Bunlar da diğerleri gibi bir coğrafya adı olduğuna göre, birlik olsun diye, söz konusu tamlamaların da ikinci kelimelerinin ilk harfi Tuz Gölü, Kuskunkıran Geçidi, Saros Körfezi biçiminde büyük mü olsun?
Bir sıfat tamlaması biçiminde olan Acıgöl'ün imlâsında bir sorun yoktur, çünkü bu kelime bitişik yazılmaktadır. Ancak Acıgöl örneğinde olduğu gibi bir sıfatla kurulan bu tür tamlamalar yapılan yayınlarda her zaman bitişik yazılmıyor. Küçük bir sorun gibi görünen bu tutarsızlıklar, haritalarımıza, ders kitaplarımıza, ansiklopedilerimize imlâları çelişkili örnekler olarak yansıyor. Türk Dil Kurumu uzmanlarıyla Bayındırlık Bakanlığı ve İç İşleri Bakanlığı uzmanları bir araya gelerek birkaç toplantıda bu tutarsızlıklara son verip, yayınlarda istikrar sağlayabilirler.
İlçenin adı Elmadağ, dağın adı ise Elma Dağı veya Elma dağı. Bunun gibi ilçe adı Emirdağ, yanı başındaki dağın adı Emir Dağı veya Emir dağı. İlçenin adı Arpaçay, ırmağın adı Arpa Çayı veya Arpa çayı; Eciyas mı Erciyes mi? Karayollarının yayımladığı haritalarda göl, ırmak, çay adları bazen küçük bazen büyük. Bu adların tek tek görüşülüp standardı sağlanmalıdır.
Yeryüzünün öteki coğrafya adlarını nasıl yazacağımız da ayrı bir sorundur.
Çeşitli kaynaklarda, değişik haritalarda ırmağa nehir, nehire ırmak dendiğini görmekteyiz. Türkçe kökenli ırmağın Arapça kökenli nehirden bir farkı var mı? Bir akarsu bazen çay, bazen dere bazen de su ile bütünlenip adlandırılıyor. Bunların birbirinden ayrılan özellikleri nelerdir? Önce ırmağın, nehrin, çayın, derenin, suyun tanımlarını doğru bir biçimde yapmalı ve bu terimleri yayınlarda birbirine karıştırmamalıyız. Örnek olarak Manavgat Nehri mi, Manavgat Irmağı mı, Manavgat Çayı mı Manavgat Suyu mu? Bolu yöresindeki Çorlu suyu'na, Hayrabolu suyu'na neden su denmiştir? Reşat İzbırak'ın Coğrafya Terimleri adlı kitabında su'yun bu tanımı yoktur. Bu örnekleri düşünürken Karasu örneğini de hatırlatmalıyız.
Unutmamak gerekir ki, mesele yalnızca yukarıda sıraladığımız coğrafya adları ile sınırlı değildir. İli, ilçeyi, köyü, beldeyi, sokağı, caddeyi, mahalleyi, kaleyi, höyüğü tamlama biçimindeki adlandırmada büyük harfle mi yazacağız? Ankara keçisi, tiftiği, Van kedisi, Beypazarı kurusu, Maraş dondurması gibi örneklerdeki kediyi, keçiyi, tiftiği, kuruyu, dondurmayı da mı büyük harfle başlatacağız?
Kılavuzlarda ve bu konuyu ele alan öteki başvuru kitaplarında verilen örneklerin sayıları kısıtlıdır. Sırf kuralı belirlemek için birkaç örnek vermekle yetinilir.
Kural koyarken bir araya getirilmiş örneklerden hareket etmek ve kuralı, taranmış malzemenin ortak özelliklerinden çıkarmak gerekir. Bu düşünceyle, bir yerleşim adıyla veya denizlerimizden birinin adıyla karışabilen örnekleri sıralamaya çalışalım:
Konya Ovası, Ergene Ovası, Muş Ovası, Bolu Ovası, Ağrı Dağı, İznik Gölü, Akşehir Gölü, Van Gölü, Çıldır Gölü, Çekerek Irmağı, Ceyhan Nehri, Ergene Nehri, Gediz Nehri, Sakarya Nehri, Dicle Nehri, Çoruh Nehri, Fethiye Körfezi, Dikili Körfezi, Antalya Körfezi, İskenderun Körfezi, Anamur Burnu, Ankara Çayı, Manavgat Çayı, Banaz Çayı, Ermenek Çayı, Dalaman Çayı, Mengen Çayı, Kelkit Çayı, Emet Çayı, Gönen Çayı, Bitlis Çayı, Orhaneli Çayı, Hayrabolu Deresi, Çorlu Suyu, İstanbul Boğazı, Çanakkale Boğazı, Çubuk Barajı vb.
Yukarıda yaptığımız sıralamayı bir de herhangi bir yerleşim yeri adıyla karışmayan örnekleri bir araya getirerek yapalım:
Ihlamur Vadisi, Aras Nehri, Murat Nehri, Göksu Nehri, Meriç Nehri, Tunca Nehri, Fırat Nehri, Seyhan Nehri, Menderes Irmağı, Hasan Uğurlu Barajı, Altınkaya Barajı, Seyhan Barajı, Sarıyer Barajı, Hirfanlı Barajı, Ömerli Barajı, Gökçekaya Barajı, Kayalıköy Barajı, Erçek Gölü, Salda Gölü, Hazar Gölü, Abant Gölü, Eber Gölü, Süphan Dağı, Nemrut Dağı, Erciyes Dağı, Kaz Dağı, İnce Burun, Kerempe Burnu, Tanin Geçidi, Kurubaş Geçidi, Zigana Geçidi, Kuskunkıran Geçidi, Sertavul Geçidi, Sığacak Körfezi, Saros Körfezi, Porsuk Çayı, Harşit Çayı, Menderes Çayı, Zilan Deresi, Karasu Deresi vb.
Çeşitli haritalardan ve coğrafya ile ilgili kitaplardan derlediğimiz bu sayılı adların elimizde tam bir dökümünün bulunması gerekir.
Yukarıda ikinci kelimelerin ilk harfini birlik olsun diye büyük yazarak verdiğim bu coğrafya adlarının imlâsı başvurduğumuz ansiklopedilerde, baktığımız haritalarda ve çeşitli kaynak kitaplarda farklıdır ve birbiriyle çelişir durumdadır. Bu soruna çözüm getiren Türk Dil Kurumunun açıklamaları ise 1965 yılına rastlar. 1928'den 1965'e yaklaşık 40 yıl Türk Dil Kurumunca çıkarılan kılavuzlar ve başvuru kitapları bu imlâ meselesi üzerinde durmamış ve bu zaman dilimi içinde Türk Dil Kurumunca çıkarılmış olan imlâ kılavuzlarında yerleşim yerinin adıyla karışabilen coğrafya adının ikinci kelimesinin baş harflerinin nasıl yazılacağı hakkında herhangi bir bilgi yer almamıştır.
Bugüne kadar kılavuzların dizinlerinde yalnızca il ve ilçe adlarına yer verilmiştir. Özel ad niteliği taşıdığı ileri sürülen dağ, tepe, akarsu (dere, çay, ırmak, nehir), ova, boğaz, körfez, göl, plato, yayla, takımada, yarımada, kutup, okyanus geçit, orman, burun, vadi, baraj gibi adlarla kurulu tamlamaların nasıl yazılacağı imlâ kılavuzlarının dizinlerinde yer almamış ve bu durum çözülmemiş bir sorun olarak sürüp gelmiştir. Hemen belirtmek gerekir ki, imlâdaki bu kargaşa, biraz da muhtelif tarihlerde Türk Dil Kurumunca çıkartılmış olan imlâ kılavuzlarından veya eserleri piyasada olan, belledikleri ve kabul gördükleri bir imlâ tutumundan vazgeçmeyen yazarlardan kaynaklanmıştır.
Konu ilk defa 1965'te Türk Dil Kurumunca Vecihe Hatiboğlu'nun başkanlığında hazırlanmış olan Yeni İmlâ Kılavuzu'da bir iki örnekle ele alınmıştır. Konu ile ilgili sınırlı bilgi şöyledir:
Özel ad kavramını karşılayan tamlamalar birleşik kelimeler değillerse ayrı yazılmalıdır: Van gölü, Van kalesi, Usturumca ormanları, Toros dağları, Konya ovası gibi.
Bu açıklamadan, dolaylı olarak anlaşılan husus, Uludağ, Kızılırmak, Acıgöl gibi bitişik yazılanlar hariç, diğer tamlama biçiminde olan coğrafya adlarının ilk kelimesinin ilk harfini büyük yazmanın yeterli oluşudur. Buna göre Van Gölü örneğinde olduğu gibi hem il adı hem de göl adı olan veya Sakarya ırmağı, örneğinde olduğu gibi hem il hem de ırmak adı olan coğrafya adlarının tamlama biçiminde olanlarının ikinci kelimesinin ilk harfi özel ad sayılmıyor ve bu sebeple de büyük yazılmasına gerek görülmüyor.
Sakarya'da balık avladım biçimindeki bir cümlede Sakarya sözünün ırmak olduğu anlaşılıyor ve bu kelime ırmaksız kullanılabiliyor. Fakat Van'da balık avladım cümlesinde ise bir düşüklük söz konusu oluyor. Burada Van'a göl sözünü eklemek gerekiyor. Bu durumda, Van Gölü sözü tamlama yapısında bir birleşik kelime sayılacağından her iki kelimenin ilk harflerinin büyük yazılması gerekiyor. Sakarya Nehri tamlamasında bu derece bir anlam yetmezliği belki yaşanmıyor ama Çanakkale Boğazı, İstanbul Boğazı veya Marmara Denizi, Marmara Bölgesi, Marmara Adası örneklerinde karışma söz konusu olabiliyor. Gemi İstanbul'dan geçti ile Gemi İstanbul Boğazı'ndan geçti örneklerindeki anlam farklıdır. Burada ilginç olan durum boğazın tek başına İstanbul Boğazı'nı karşılayabilmesidir. Ancak bu durumda bana göre Gemi boğazdan geçti örneğinde boğaz tek başına İstanbul Boğazı sözünün yerinde kullanılıyorsa, ilk harfinin büyük yazılması gerekir. Bu açıklamalara bakıp tamlamayı oluşturan ikinci kelimeyi yani tamlananı genel olarak yazmak, kullanmak zorundayız. Bu örneklere bir birleşik kelime gözüyle baktığımıza göre acaba ikinci kelimenin ilk harfini büyük mü yazsak? Bunun aksi de düşünülebilir. İkinci kelimenin ilk harfinin küçük yazılmasında yani birleşik kelimeye dâhil edilmemesi durumunda getirilen ekin bir kesme ile ayrılmasına da ihtiyaç kalmaz.
1965 yılından sonra çıkmış haritalara, ders kitaplarına baktığımızda ikinci kelimenin ilk harfinin Yeni İmlâ Kılavuzu'nda belirtildiği gibi küçük yazıldığını görüyoruz. Örnek olarak o tarihlerde Prof. Faik Sabri Duran imzasıyla çıkan Büyük Atlas (Kanaat yayınları/İstanbul)'a İstanbul boğazı, Çanakkale boğazı, Saros körfezi, Enez körfezi, Edremit körfezi, Antalya körfezi, Fethiye körfezi, Edremit körfezi, Çandarlı körfezi, Amik gölü, Van gölü, İzmit gölü, Eğridir gölü, Burdur gölü, Haymana yaylası Kerempe burnu, Anamur burnu, Bozok yaylası, Konya ovası, Muş ovası, Ağrı dağı, Elma dağı, Palandöken dağı, Botan çayı, Arpa çayı vb. coğrafya adlarının ikinci kelimeleri küçük harfle başlamıştır. Bu durumda söz konusu coğrafya adlarının ikinci kelimesine getirilen eklerin de bir kesme ile ayrılmasına gerek kalmamıştır.
Bu haritada dikkati çeken husus, Fırat, Dicle, Aras, Çoruh, Sakarya gibi büyük nehir adlarına, ırmak veya nehir kelimelerinin eklenmemiş olmasıdır. Millî Eğitim Bakanlığının onayını alan bu atlasta anlaşılan yukarıda söz konusu ettiğimiz Yeni İmlâ Kılavuzu'na uyulmuştur.
1977 yılına gelindiğinde birçok konuda olduğu gibi bu konuda da yeni bir imlâ anlayışı ortaya konmuş ve Doğan Aksan yönetiminde Türk Dil Kurumunca çıkartılan Yeni İmlâ Kılavuzu'nda bu kez tamlamayı oluşturan ikinci kelimenin ilk harfinin büyük yazılması kabul görmüştür. Büyük Harflerin Kullanılışı başlığındaki açıklamanın örnekleri şöyledir:
Kıta, bölge, dağ, ova, deniz, göl, akarsu, orman vb. coğrafya adları: Asya, Afrika, Toroslar, Alpler, Palandöken, Çukurova, Konya Ovası, Sapanca, Fırat, Dicle, Aras, Belgrat Ormanları ... gibi (27. s.).
Anlaşılan 1965'te henüz barajlar gündemde değildir. Bu sebepten barajlarla ilgili örneklere yer verilmemiştir.
Verilen örnekler arasında konumuzla ilgili Konya Ovası ve Belgrat Ormanları'ndan oluşan iki örnek bulunmaktadır. Bu iki sözde ikinci kelimenin ilk harfleri büyük yazılmıştır.
Konu ile ilgili bir başka bilgiyi Bileşik Sözcükler başlığı altında bulmaktayız. Açıklama şöyledir:
Tamlama biçiminde kurulmuş, ancak kalıplaşmamış özel adların (dağ, ova, deniz, göl, akarsu, savaş, anlaşma, devlet adları ... vb.) her sözcüğü büyük harfle başlanarak, ayrı yazılır: Ağrı Dağı, Köroğlu Dağları, Binboğa Dağları, Muş Ovası, Eskişehir Ovası, Atlas Okyanusu, Hint Okyanusu, Van Gölü, Eğridir Gölü, Sakarya Irmağı, Manavgat Çayı, Gülek Boğazı, Tahir Geçiti, Otuz Yıl Savaşları, Balkan Savaşı, Kurtuluş Savaşı, Haçlı Seferleri, Lozan Antlaşması, Türkiye Cumhuriyeti, Kıbrıs Federe Devleti, Monako Prensliği, Norveç Krallığı ... gibi (34. s.).
Bu kılavuzda sıralanan örneklerin bazıları coğrafya adı değildir. İkinci kelimelerinin büyük veya küçük olarak yazılması sorununda nitelikleri farklı olan örnekler ayrı ayrı gruplandırılmalıydı.
Burada verilen coğrafya adlarından sonra gelecek çekim eklerinin kesme ile ayrılıp ayrılmayacağı hususunda da bir bilgi bulunmamaktadır.
Daha sonra Türk Dil Kurumunca 1981 yılında çıkartılan Yeni İmlâ Kılavuzu'nda yukarıda yapılan açıklamalar aynen korunmuş, ilâve bir bilgi eklenmemiştir.
Okul kitapları ve atlasların, bu kez söz konusu ettiğimiz bu kılavuzlara uymaya çalıştıkları anlaşılıyor. Örnek olarak Modern Büyük Atlas (Arkın Kitabevi, İstanbul)'ta tamlama biçimindeki coğrafya adlarının ikinci kelimelerinin ilk harfi büyük yazılmıştır. Saros Körfezi, Edremit Körfezi, Gökova Körfezi, Antalya Körfezi, Fethiye Körfezi, Tuz Gölü, Van Gölü, Çıldır Gölü, Erçek Gölü vb.
Atlasta çelişkili durumlar da bulunmaktadır. Çanakkale Boğazı,örneğinde, boğaz kelimesinin ilk harfi büyük, ama İstanbul boğazı'nın ikinci kelimesinin ilk harfi küçük. Ancak dağ adlarının ikinci kelimelerinin ilk harfi bir önceki kılavuzda belirtildiği gibi küçük yazılmış ve 1977, 1981 tarihli kılavuzlarda getirilen esaslara uyulmamış. Elma dağı, Erciyas dağı, Süphan dağı, Nemrut dağı vb. Hâlbuki 1977, 1981 tarihli kılavuzlar dağ adlarının büyük yazılmasını istemektedir. Bunun gibi baraj adlarının ikinci kelimesinin ilk harfi de küçük yazılmış: Hirfanlı barajı, Sarıyer barajı, Keban barajı vb.
Örneklerdeki imlâ karışıklığından anlaşıldığına göre tamlama biçimindeki yer adlarının ikinci kelimelerinin küçük yazılmasıyla ilgili olarak başlangıçta sağlanmış olan istikrar daha sonra bozulmuştur.
1988 yılında Türk Dil Kurumunca Hasan Eren'in başkanlığında çıkartılmış olan Genişletilmiş Yeni Baskı İmlâ Kılavuzu, tamlama biçimindeki yer adlarının ikinci kelimelerinin ilk harfinin nasıl yazılacağını Yer adlarının yazılışı adlı başlıkta ele almıştır. Konu ile ilgili yapılan açıklama şöyledir:
Aral gölü, Balkaş gölü, Leman gölü, Marmara denizi, Alp dağları, Altay dağları, Ural dağları, Sakarya ırmağı, Meriç nehri, Tuna nehri, Ankara şehri, Abant gölü gibi birtakım coğrafî adlar da vardır. Bu adlarda geçen göl, dağ, deniz, ırmak (nehir), şehir kelimelerinin büyük yazılması düşünülemez. Çünkü bu adların birinci bölümü göl, dağ, deniz, ırmak (nehir), şehir kelimelerinin verdiği coğrafî kavramı bildirmektir. Marmara bir deniz adıdır. Bunun gibi, Sakarya da bir ırmaktır. Tuna da bir nehir adıdır. Ankara da bir şehir adıdır. Bu adlar tek başlarına da kullanılabilir ve belli bir coğrafî kavramı bildirebilir. Buna göre bu adlardan söz ederken göl, dağ, deniz, ırmak (nehir), şehir kelimeleri küçük yazılacaktır.
Buna karşılık Çanakkale Boğazı, Van Gölü, Beyşehir Gölü gibi adlarda boğaz, göl kelimelerinin büyük yazılması gerekir. Çünkü bu adlarda Çanakkale, Van, Beyşehir adları tek başına kullanıldıkları zaman birer şehir bildirirler. Bu bakımdan boğazın adı Çanakkale Boğazı, göllerin adları da Van Gölü, Beyşehir Gölü diye yazılır. (22. s.)
Türk Dil Kurumunca Ahmet Bican Ercilasun'un başkanlığında 1996 ve 2000 yıllarında çıkartılan İmlâ Kılavuzları'nda yukarıdaki açıklamaya uyulmuş, örnekler artırılarak 2000 tarihli İmlâ Kılavuzu'nda şu bilgiler verilmiştir:
Yer adlarında ilk isimden sonra gelen deniz, nehir, göl, dağ, boğaz vb. tür bildiren ikinci isimler küçük harfle başlar: Marmara denizi, Aral gölü, Balkaş gölü, Sakarya ırmağı, Meriç nehri, Alp dağları, Altay dağları, Erciyes dağı. Ancak ikinci isim özel isme dâhil ise ve ikisi birden kastedilen kavramı karşılıyorsa, ikinci isim de büyük harfle başlar: Çanakkale Boğazı, İstanbul Boğazı. Beyşehir Gölü, Van Gölü, Tuz Gölü, Anadolu Kavağı, Rumeli Kavağı, Gülek Geçidi, Ağrı Dağı, Konya Ovası, Haymana Ovası, Muş Ovası, Adalar Denizi. Bu örneklerde ikinci isim kullanılmadığı takdirde söz konusu yer adı anlaşılmaz. Meselâ Çanakkale Boğazı sadece Çanakkale kelimesiyle anlatılamaz;sadece Çanakkale denildiği zaman Çanakkale şehri anlaşılır (27. s.)
1965 yılında çıkan kılavuzla 1977 yılında çıkan kılavuzu gözden geçirdiğimizde şu hususu görüyoruz:
Biri, tamlama biçimindeki yer adının ikinci kelimesinin küçük yazılmasını, ikincisi ise, büyük yazılmasını doğru buluyor. 1996 ile 2000 imlâ kılavuzları ise, her ikisini de göz önüne alarak yeni bir görüş getiriyor. Bu görüşe göre ilk isim tek başına söz konusu tamlama biçimindeki coğrafya adını (Çanakkale Boğazı) karşılayamıyorsa ve ancak ikinci isimle birlikte coğrafya adını karşılıyorsa, bu durumda ikinci isim de büyük harfle başlamalıdır. Bunun dışında tamlama biçimindeki coğrafya adlarının (Tuna nehri) ikinci kelimelerinin ilk harfi küçük önceki kelimelerinin ilk harfi ise büyük yazılmalı.
Aradan geçen şu birkaç yıl içinde söz konusu coğrafya adlarının imlâsındaki kargaşanın durulmadığı, hem yapılan yayınlardan hem de Türk Dil Kurumuna gelen sorulardan anlaşılmaktadır. Ders kitaplarının denetimini yapan Talim Terbiye Kurulundan da bazı örnekler gösterilerek konuya açıklık getirilmesi istenmektedir. Bu durum, ikinci kelimenin tamlamayı anlam bakımından hangi durumlarda tamamladığının yeterince anlaşılamamasından kaynaklanmaktadır. İlgililerin kolayına giden husus ise, ikinci kelime ya hep küçük olsun ya da hep büyük olsun doğrultusundadır.
Bu konuda bir değişiklik kararı vermeden önce yayınlara bakmakta, örneklerin tamamının el altında bulundurulmasında yarar vardır. Millî Eğitim Bakanlığınca çıkartılmış olan ve tamamlanması 50 yıl süren Türk Ansiklopedisi'*n*deki durumu baştan ve sondan birkaç maddeye bakarak belirlemeye çalışalım:
Ankara ile ilgilimaddelerde Çubuk Ovası, Hatip Çayı, Bent Deresi adlarında ikinci kelimenin ilk harfi büyük yazılırken, Sakarya ırmağı sözünde ikinci kelime küçük harfle başlamıştır. Ekte verilen haritada Çubuk barajı örneğinde de durum aynıdır. Adana maddesinde Gülek Boğazı büyük harfle yazılırken Seyhan ırmağı, Ceyhan ırmağı küçüktür. Türk Ansiklopedi'sinin sonuna doğru yer almış maddelerde, örnek olarak Samsun maddesinde, Karadeniz bölgesi, Terme çayı, Kürtün nehri, Tersakan çayı, Bafra ovası, Çarşamba ovası, Lâdik gölü, Akarcık gölü gibi örneklerde nehir, çay, bölge, ova sözlerinin ilk harfleri küçük yazılmıştır. Çizimlerdeki ve ekli haritalardaki coğrafya adlarının imlâsı, maddelerdeki açıklamalarda yer alan coğrafya adlarının imlâsıyla yer yer birbirini tutmamaktadır.
Meydan Larousse adlı ansiklopedide baştan sona kadar tamlama biçimindeki coğrafya adlarının ikinci kelimeleri küçük harfle başlatılmıştır. Ansiklopedinin başından ve sonundan birkaç maddeden aldığımız şu örnekler uygulamayı göstermektedir:
Bolu maddesinde Seben dağı, Bolu dağı, Sünnice dağı, Ilgaz dağları, Mudurnu ovası, Bolu ovası, Düzce ovası, Abant gölü, Devrek çayı, Göynük çayı, Melen suyu, Mudurnu çayı, Çerkeş suyu, Bolu suyu, Çile doruğu ve Marmara bölgesi örneklerinde görüldüğü gibi ikinci kelimeler özel addan sayılıp büyük harfle yazılmamıştır. Trabzon maddesindeki örneklerde de aynı tutumu görüyoruz: Zigana geçidi, Trabzon feneri, Güzelhisar burnu, Zigana dağı, Çakırgöl dağı, Solaklı deresi, Trabzon ili, Trabzon şehri vb. Tekirdağ maddesindeki Marmara denizi, Ergene ovası, Çorlu suyu, Hayrabolu suyu vb. örnekleri bunlara katabiliriz. Van maddesinde ise şu örnekleri buluyoruz: Van gölü, Erçek gölü, Mengene dağı, Kurubaş tepesi, Zilan deresi, Bendimahi çayı, Botan çayı, Kotur çayı vb.
Karayollarının 2000 tarihli haritasında ise şu yol izlenmiştir:
Çanakkale Boğazı, İstanbul Boğazı, İznik Gölü, Antalya Körfezi, Süphan Dağı, Tuz Gölü, Van Gölü, Keban Barajı gibi birçok coğrafya adı ÇANAKKALE BOĞAZI, İZNİK GÖLÜ, AĞRI DAĞI, ANTALYA KÖRFEZİ, KARAKAYA BARAJI biçiminde büyük harflerle yazılmış, böylece söz konusu imlâ sorunundan kurtulma sağlanmıştır. Bunun dışında küçük harfle yazılan bütün çay, nehir, baraj, burun, ırmak adlarını ise Ulubat Gölü, Eber Gölü, Akşehir Gölü, Meriç Nehri, Tunca Nehri, Aras Nehri, Sakarya Nehri, Göksu Irmağı, Porsuk Çayı, Kelkit Çayı, Ermenek Çayı, Orhaneli Çayı, Simav Çayı, Manavgat Çayı, Kerempe Brn., İnce Brn., Anamur Brn. örneklerinde ikinci kelimelerin ilk harfi büyük yazılmıştır.
Milliyet gazetesinin okuyucularına dağıttığı 1990 tarihini taşıyan Büyük Dünya Atlası'ndaise incelemekte olduğumuz coğrafya adlarının imlâsında tamlamayı oluşturan ikinci kelime genel olarak küçük harfle başlamıştır. Konu ile ilgili örnekler şunlardır:
Güney kutbu, Kuzey kutbu, Ümit burnu, Umman denizi, Kuzey Buz denizi, Hazar denizi, Cebelitarık boğazı, Bengal körfezi vb.
Ülkemize ait coğrafya adlarıyla ilgili örneklerde de aynı tutum sürdürülmüştür: Edremit körfezi, Gökova körfezi, Antalya körfezi, Fethiye körfezi, İskenderun körfezi, Konya ovası, Van gölü, Beyşehir gölü, Tuz gölü, Çıldır gölü, Fırat ırmağı, Murat ırmağı, Palandöken dağı, Süphan dağı, Emir dağı, Elma dağı, Erciyes dağı, Batman çayı, Tohma çayı, Garzan suyu, İstanbul boğazı, Çanakkale boğazı, Anamur burnu vb.
İşlediğimiz örnekler çerçevesinde coğrafya adlarının isimleriyle ilgili konuya genel olarak baktığımızda, yeni harflere geçtiğimiz yıllardan başlayarak başlangıçta ikinci kelimenin ilk harfinin daha çok küçük yazıldığı görülmektedir. 1970'li yıllardan itibaren ikinci kelimenin bazen büyük bazen küçük yazıldığı, imlâda bir istikrarın olmadığı, 1980'li yıllardan sonra da bu istikrarsızlığın devam ettiği söylenebilir. 1988'de coğrafya adına getirilen ikinci kelimenin özel adın kapsamında olup olmaması, yerine göre büyük yerine göre küçük yazılması, kullanıcıları zorlamış, anlaşılmayı güçleştirmiştir. Beliren eğilim, bu tür coğrafya adlarında ikinci kelimelerin ya hep küçük ya da hep büyük yazılması doğrultusundadır.
İkinci kelimenin kullanılmadığı doğrudan Fırat, Sakarya, Meriç, Seyhan Ceyhan, Dicle biçimindeki örneklerde de bir bağlayıcılığın olmaması gerekir.
İmlânın daha çok geleneğe bağlı olduğu düşünülürse, bu iki yoldan birinin seçilmesinin imlâda birliğin sağlanması açısından uygun olacağı kanaatindeyim. Türk Dil Kurumunun, İmlâ Kılavuzu'nun 2000 yılı baskısını gözden geçirerek bu yıl içinde yapacağı yeni yayınını ortaya koyarken, bu hususu dikkate almasını ve bu soruna bir çözüm getirmesini bekliyoruz.
Bu arada ülkemizdeki coğrafya adlarının bir kılavuzunun da yapılması düşünülmelidir.
Ev sahipliği yapmak
Dilimizde ev sahibi ve ev sahibesi örneklerinde olduğu gibi ev ile yapılmış iki sözümüz var. Ev sahibi bayansa, bu durumda eskiden ev sahibesi sözü kullanılırdı. Bugün giderek kullanımdan düşmüş olan ev sahibesi gibi dişilik kavramı taşıyan müdire, kâtibe sözleri de eskimiştir.
Yasalara göre bir konutu tasarrufu altında tutan kimse anlamında olan ev sahibi, bugün daha çok bir evi olan veya kiraya verdiği bir evi bulunan kimse için kullanılmaktadır. Sözlüklere girmemiş, açıklanmamış olan bu tamlamayla kurulmuş bir de ev sahipliği yapmak birleşik fiili vardır. Bunun gibi ev sahibi olmak birleşik fiili de sözlüklerde yoktur. Ev sahipliği yapmak yanında ev sahipliği etmek biçimi de kullanılırdı. Sözlüklere ev sahipliği etmek birleşik fiili de geçmemiştir.
Ev sahipliği yapmak veya ev sahipliği etmek sözlerini bir konuğu ağırlamak, onu evinde misafir etmek biçiminde tanımlayabiliriz. Bunu, konuğun rahatını sağlamak anlamında da kullanıyoruz. Son günlerde bu birleşik fiilin Antalya bu vahşete ev sahipliği yaptı veya İstanbul bu kazaya ev sahipliği yaptı biçimlerinde geçtiğini görüyoruz. Son olarak Kanal D'de 17.1.2004 Cumartesi gecesi saat 19.25'te haberler verilirken, yayın spikeri Ayşenur Yazıcı da haberinde bu birleşik fiili aynı biçimde kullandı. Bunun gibi Denizli bu saldırıya ev sahipliği yaptı biçiminde değişik kullanımlarına hayretle rastladığımız bu söz, Show televizyonunda da dillerden düşmüyor.
Ev sahipliği yapmak (etmek) yukarıda anlamını belirttiğim gibi bir meziyettir. Türklerin gelenek ve göreneklerinde bulunan olumlu bir iştir. Böyle bir sözün olumsuz eylemler için kullanılması kanaatimce doğru değildir. Bir saldırı veya bir kaza olayı, Türkçede cerayan etti, vuku buldu, meydana geldi gibi daha başka fiillerle anlatılabilir. Bu tür eylemlerin ev sahipliği yapmak birleşik fiili ile anlatılması gerçeklere uygun düşmemektedir. Bu arada ev sahipliği yapmak biçiminin yeni olduğunu ve bunun daha önceki biçiminin ev sahipliği etmek olduğunu belirtelim. Etmek fiili, park etmek örneğinde olduğu gibi yavaş yavaş yerini yapmak fiiline bırakıyor. Bunu bir gelişme değil, bir yozlaşma olarak değerlendirmek gerekir.
