Ses Olayları

ZeyNoO

V.I.P
V.I.P
Ses Olayları

Bir' sözcüğü oluşturan sesler Türkçede yan yana gelirken belli kurallara uyarlar'. Sesler arka arkaya gelirken bazılarıyla uyumlu bazılarıyla da uyumsuzdurlar; adeta birbirini iterler. Seslerin bu yan yana gelmesi sırasında bazı değişiklikler olur. Bunlara ses olayları denir.

rUQzC.png

İki heceli olup birinci hecesinde geniş (a, e, o, ö), ikinci hecesinde dar' ünlü (ı, i, u, ü) bulunduran bazı Türkçe ve yabancı sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde sözcüğün vurgusuz hâle gelen ikinci hecesindeki dar' ünlünün düşmesine ünlü düşmesi denir'. Buna hece düşmesi, orta hece düşmesi de denir.

Ağız>ağzı, burun>burnu, alın>alnı, oğul>oğlu, gönül>gönlüm, beniz,>benzi, ömür>ömrüm,...
ileri-le-mek>ilerlemek, koku-la-mak>koklamak, kavuş-ak>kavşak, uyu>uyku, devir-> devril-...

Bazı Arapça sözcüklere (isim) yardımcı fiil getirildiğinde de hece düşmesi görülür:

Kayıp>kaybolmak, emir>emretmek, keşif>keşfetmek, sabır>sabretmek...

Ünlü Türemesi
Ünsüzle biten bir fiile -yor eki eklendiğinde fiil ile ek arasında ünlü türer.

koş-u-yor, gel-i-yor... Tek heceli bir sözcüğe -cık eki eklendiğinde sözcük ile ek arasında ünlü türer.
dar-a-cık, az-ı-cık...


Ünlü Daralması
Son sesi “a” veya “e” olan fiil kök ve gövdelerine, şimdiki zaman eki getirildiğinde sözcük sonundaki sesli daralır. Bunun sebebi "y''nin daraltıcı etkisidir':

söyle -yor> söylüyor
anla-yor> anlıyor
yaşa–yor>yaşıyor

"de-" ve "ye-" fiil köklerine gelecek zaman, istek kipi, sıfat-fiil ve zarf-fiil eki getirildiğinde veya başka bir' ek getirilip de araya —y— kaynaştırma harfi girdiğinde, bu sesler (a, e) daralarak ı, i, u, ü olur'.

de-yor>diyor, de-e>diye, de-en>diyen, de-e-lim>diyelim, ye-en>yiyen, ye-ince>yiyince,
ye-ecek>yiyecek

Not: deyince, deyip örneklerindeki e, yazıda korunur.
Not: ne-ye >niye sözcüğünde de daralma vardır


Ünsüz Sertleşmesi
Türkçe veya yabancı bir' sözcüğün sonunda f, h, s, ç, ş, p, t, k ünsüzleri bulunuyor ve bu sözcüklere, yumuşak bir' ünsüzle ( c, d, g) başlayan ek getiriliyorsa, ekin başındaki yumuşak ünsüz, sözcük sonundaki sert ünsüzün etkisiyle sertleşir.

Kat-gı>katkı, heves-den> hevesten, simit-ci> simitçi...


Ünsüz Yumuşaması
"p, ç, t, k" seslerinden biri ile biten Türkçe veya yabancı sözcüklere ünlü ile başlayan ekler (yapım veya çekim eki) getirilince, sözcük sonundaki sert ünsüz yumuşar' ve "b, c, d, g, ğ"ye dönüşür'.

Ağaç>ağaca, çocuk>çocuğu, senet>senedin, tüfek>tüfeği...

Sanat, millet, devlet, ahlâk, cumhuriyet, evrak, hukuk, sepet gibi bazı yabancı sözcüklerde yumuşama olmaz: ahlâkım, merakımı, anketin, sanatı...

Sert ünsüzle biten özel isimlerde meydana gelen yumuşama yazıda gösterilmez, telaffuzdan anlaşılır: Gemlik'e, Ahmet'i...

Yumuşama, tek heceli kimi sözcüklerde yoktur.

ip-e, suç-u, et-e, ak-ı, at-a, ok-u, aç-ı, tok-a, alt-ında, birik-en, acık-an...


Ünsüz Türemesi
Türkçe sözcüklerde, kökte aynı ünsüz yan yana bulunmaz. Ama af, his, zan, ret, hal, şık, gibi Arapça asılları cilt ünsüz barındıran (afv, redd, hiss, zann, hail, şıkk) ve Türkçede tek ünsüzle kullanılan sözcüklere ünlüyle başlayan ek veya yardımcı fiil getirildiğinde asıllarındaki ikinci sessiz ortaya çıkar'. Buna ünsüz türemesi denir:

His>hissetmek, hissi- zan>zannetmek ,zannı- şık>şıkkı...

Türkçede iki ünlü yan yana bulunmaz. Ünlü ile biten bir sözcüğe yine ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde iki ünlünün arasına girerek telaffuzu kolaylaştıran ünsüzlere kaynaştırma harfi denir.

Kaynaştırma harflerimiz, "y, ş, n, s"dir.

Ali-y-e, liste-y-i, masa-y-a, kardeşi-n-i, defteri-n-e, su-y-u-n-un su-y-u, yolcu-n-un, gelme-y-e, altı-ş-ar, iki-ş-er, yedi-ş-er...


Ünsüz Düşmesi
k sesi ile biten kimi sözcükler -cik veya -l eki getirildiğinde sözcük sonundaki k'lerin düştüğü görülür':

ufak>ufacık, alçak>alçal-, minik>minicik, küçük>küçül-, büyük>büyücek...


Dudak Ünsüzü Benzeşmesi
Bir' dudak ünsüzü olan "b" sesinin, kendinden önceki hecedeki "n" sesini "m"ye dönüştürme sidir. Daha çok yabancı sözcüklerde (özellikle Farsça) görülür. Buna gerileyici ses benzeşmesi denir.

Saklanbaç>saklambaç, dolanbaç>dolambaç, anbar>ambar,canbaz>cambaz, anbe>amber, çeharşenbe>çarşamba…

İstanbul, Safranbolu, Zeytinburnu, düzenbaz, sonbahar, bin bir, binbaşı, onbaşı gibi sözcüklerde söyleyişte m'ye doğru bir kayma olmasına rağmen yazıda yine "n" korunur.


Ulama
Ünsüzle biten sözcüklerden sonra ünlü ile başlayan sözcükler gelirse, önceki sözcüğün son ünsüzü, sonraki sözcüğün ilk ünlüsüne bağlanarak okunabilir'. Bu durum konuşma dilinde kendiliğinden olurken şiir dilinde özellikle -bazen vezin gereği- yapılır. Buna ulama denir'.

Markette nüç kilo eri_kaldım

Ulama yapılacak sözcükler arasında hiçbir noktalama işareti olmamalıdır'. Aşağıdaki cümlede ulama yoktur'.

Ben, onu aradığımı söylemedim ki.
 
Top